Blog

Op 8 april 1940 kwamen twee schepen elkaar tegen voor de kust van Noorwegen, de zware Duitse kruiser Admiraal Hipper en de Britse torpedobootjager de Gliwworm. In slechts een uur namen ze deel aan een van de meest brute marine-acties van de Tweede Wereldoorlog. Bij het treffen met de Admiral Hipper ging HMS Glowworm strijdend ten onder.

Het wapen van de HMS Glow-worm

HMS Glowworm werd in 1934 gebouwd als een G-Klasse destroyer. Ze vormden een nieuwe, snellere groep vlootschepen voor de Koninklijke Marine. Deze schepen waren bedoeld om kleinere vijandelijke schepen op te sporen en te vernietigen, konvooien te beschermen en onderzeeërs aan te vallen. Na haar indienststelling werd de torpedobootjager uitgezonden naar de Middellandse Zee om deel uit te maken van de 1st Destroyer Flotilla. In het kader van de uitvoering van de zeeblokkade, opgelegd door het Non-Intervention Committee, opereerde het schip in 1936 en 1937 rond Spanje tijdens de Spaanse Burgeroorlog. 

Toen ze diende in de Middellandse Zee was de carrière van dit schip bijna afgelopen toen ze met haar zusterschip HMS Grenade botste, gelukkig viel de schade mee. Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog lag HMS Glowworm in Alexandria. Kort hierna werd het gehele flottielje in oktober 1939  overgeplaatst naar Western Approaches Command. Zes maanden later assisteerde ze bij de operatie Wilfred in de Noordzee, hierbij werden er mijnen voor de kust van Noorwegen geplaatst. Tegen die tijd was Hitler door Polen opgerukt en stonden zijn troepen klaar om Frankrijk aan te vallen. De Britten wisten dat hij zich voorbereidde om Noorwegen binnen te vallen. Ze hoopten dat mijnen zijn vloot op zijn minst zouden vertragen, terwijl de Royal Navy dun verspreid was om de scheepvaartroutes te beschermen.

De Duitse kruiser Admiraal Hipper tijdens operatie “Weserübung” in de Cuxhaven.

De Duitse KMS Admiral Hipper werd in juli 1935 gebouwd en in april 1939 in dienst genomen. Ze was een zware kruiser, genoemd naar admiraal Franz von Hipper. Hipper was leider van het slagkruiser squadron in de Slag bij Jutland in 1916. In de nieuwe klasse van schepen was ze het eerste schip en vaarde ze trots met haar naam uit. Ze begon na uitgebreide proefvaarten aan de gevechtsoperaties in februari 1940. De eerste patrouille bleek niet succesvol, maar in april kreeg het schip een nieuwe missie: deelname aan de invasie van Noorwegen. Ze trok zich uit Cuxhaven terug en werd begeleid door vier torpedobootjagers, ze had 1700 Wehrmacht-bergtroepen aan boord. Het Duitse leger was weer in beweging.

Op 5 april sloot de Britse Glowworm zich aan bij de escorte voor de strijdkruiser HMS Renown. Twee dagen later werd er gemeld dat een man overboord was geslagen, de torpedobootjager werd gestuurd om naar hem te zoeken. De Glowworm vertrok, maar de volgende ochtend rolde er een dichte mist in. Hierop staakten ze de zoektocht en vaarde HMS Glowworm terug tot dat de twee Duitse torpedojagers Z 11 Bernd von Arnim en Z 18 Hans Lüdemann aan de horizon verschenen. Om 08:00 uur opende Glowworm het vuur op de Duitse torpedojagers, niet wetende dat ze niet alleen waren. De Duitse torpedojagers hadden namelijk de Admiraal Hipper geëscorteerd naar Trondheim, ze zonden hierop direct een bericht naar de Admiraal Hipper. De Admiraal Hipper was 665 voet lang, meer dan tweemaal de Glowworm en woog 11 keer zo veel. Tegen 09:50 uur hadden de Admiraal Hipper en de Glowworm elkaar gezien.

In eerste instantie zag de Glowworm de Duitser kruiser aan als vriendelijk schip, hierdoor vluchtte de Glowworm niet. Het gaf de Admiraal Hipper kostbare tijd om zich binnen het schietbereik te varen. De radar-ondersteunde 8-inch kanonnen opende het vuur op de Glowworm en vuurde vier explosieve granaten richting de kleine destroyer. De eerste drie salvo’s misten terwijl de Glowworm wanhopig op de vlucht sloeg. Bij het vierde salvo hadden de Duitsers de destroyer in hun bereik en konden ze gericht vuren. De Glowworm werd geraakt en er volgden verschillende explosies waarna de Britse torpedobootjager  fel begon te roken. Ze vaarde hierop in haar eigen rook en probeerde zich te verbergen en vervolgens te ontsnappen. De Duitse kruiser had echter wapens met radarondersteuning en deze werden niet beïnvloed door de rook. Toen de beide schepen weer bij elkaar kwamen stond het enorme schip bijna bovenop de torpedobootjager. De 4,1-inch kanonnen van de Duitse kruiser openden het vuur en raakten de torpedobootjager opnieuw met granaten.

De brandende HMS Glowworm voor de boeg van de Duitse kruiser Admiraal Hipper.

Het voorste kanon van de Glowworm werd vernietigd en spoedig volgden de brug en radiokamer. Een granaat sloeg tegen haar mast waardoor de metalen mast op het dek viel. Daarop ontstond er kortsluiting in de alarmsirene waardoor de rest van de strijd een oorverdovend gegil te horen was. De dappere kleine torpedojager was nog niet klaar. De kapitein van de Glowworm, Lieutenant Commander Gerald Broadmead Roope overwoog zijn opties. Vlucht was uitgesloten; het schip was te zwaar beschadigd en zijn tegenstander kon door de rook schieten. Zijn trots en waardigheid stonden geen overgave toe. Het had slechts één optie over: vechten tot het bittere einde. Hij trok zijn schip rond en liet omstreeks 10:10 uur van slechts 870 meter afstand van de Admiraal Hipper een salvo van torpedo’s los. De Admiraal Hipper ontweek de torpedo’s door haar boeg tegenover de torpedojager te houden om zo een kleiner doelwit te vormen voor de torpedo’s.

De laatste foto die genomen is van de HMS Glowworm voordat ze zonk voor de kust van Noorwegen op 8 april 1940.

Roope trok zijn schip terug in haar rookscherm in de hoop voldoende tijd te krijgen om weer te vuren. De Admiraal Hipper stormde de rook in, om hierdoor het Engelse schip op korte afstand te vernietigen. Roope reageerde snel en stuurde een harde draai naar stuurboord, hopende op een betere schietpositie. De Glowworm zat vast in een noodmanoeuvre en de Admiraal Hipper vaarde op haar koers. De massale kruiser zette haar roer hard om, in de hoop de botsing te vermijden. Het schip reageerde te traag. De Glowworm sloeg tegen de zijkant van de Duitse kruiser, net achter haar ankers. De boeg van de destroyer was vernietigd toen ze een enorme snee in de zijkant van de veel grotere Duitse kruiser scheurde. Het Duitse schip nam tonnen water op, maar isoleerde uiteindelijk de schade en verhinderde een totale overstroming. De Glowworm dreef weg als een zinkende brandende inferno.

Luitenant-ter-zee Roope ontving postuum het Victoria Cross in 1945.

De Admiraal Hipper vuurde nog een salvo, op korte afstand van de torpedojager en nog een enkel kanon antwoordde hierop. Ondanks dat het schip snel zonk, vuurde onderofficier Walter Scott zijn laatste kanon af voordat de boilers explodeerden en het schip samen met 109 van haar opvarenden zonk. Admiral Hipper redde 40 overlevenden van de torpedobootjager. Luitenant-ter-zee Roope werd aanbevolen voor een aanbeveling door Kapitän zur See Hellmuth Heyes, de kapitein van de Admiraal Hipper. Hij was getuige geweest van een kleine, korte en dappere actie van een torpedobootjager die zich bezighield met een van de nieuwste en meest krachtige kruisers in zijn soort. Een echte daad van moed. Hij schreef via het Rode Kruis aan de Admiraliteit en informeerde hen over deze bijzondere actie. Helaas stierf Gerald Roope tijdens zijn redding door de admiraal Hipper.

Hij had tijdens het gevecht ernstige verwondingen opgelopen en kon het touw niet vasthouden tijdens een poging om aan boord te klimmen. Hij ontving postuum het Victoria Cross in 1945.

Terug naar touroverzicht

In het concentratiekamp Natzweiler-Struthof in de Elzas werd een bijzondere vondst gedaan: een armband van een 21-jarige vliegenier van de Royal Air Force die in 1944 werd opgehangen, nadat hij met zijn Lancaster-bommenwerper was neergestort. De Britse krant The Daily Telegraph bracht twee familieleden van Freddie Habgood en het verdwenen gewaande familiestuk samen.

Habgood kreeg de armband met zijn naam, identificatienummer en RAF-vleugels erin gegraveerd in 1943 van een oom en tante, nadat hij dat jaar in Canada een opleiding succesvol had afgewerkt. Vanaf 1944 trok de sergeant bij de Royal Air Force ten strijde.

In totaal waren er zeven bemanningsleden aan boord van de bommenwerper. Twee overleefden de crash niet, drie anderen werden meteen gevangen genomen (en overleefden een gevangenkamp in Polen) en nog een andere vliegenier kon vluchten naar een klooster en werd dankzij het verzet terug naar Groot-Brittannië gesmokkeld. Habgood werd echter door een vrouw verraden aan de Gestapo. De 21-jarige soldaat werd op 31 juli overgebracht naar het concentratiekamp Natzweiler-Struthof en er meteen opgehangen.

Na zijn dood dacht Habgoods familie dat zijn armband na zijn dood door de nazi’s was gestolen, maar eerder dit jaar werd in Natzweiler-Struthof de armband opgegraven door een meisje die er de bloemen water gaf. Hoewel de armband verroest is, zijn nog steeds twee namen duidelijk te lezen. Aan één kant was ‘Jean’, de neef van Habgood, gegraveerd, aan de andere kant ‘F. Habgood’.

“Onwezenlijk gevoel”

Een journalist van The Daily Telegraph vergezelde Marilyn en Paul, twee kinderen van Habgoods oudere broer Ronald, toen ze in het archief van het voormalige concentratiekamp in Frankrijk het verdwenen gewaande familiestuk eindelijk konden aanschouwen.

“Tot voor kort moesten we ons baseren op verhalen van onze familie. We hebben Freddie niet persoonlijk gekend en bovendien werd er over zijn dood maar weinig gepraat. Er was ook geen directe emotionele band tussen ons.” Maar dat veranderde dus toen ze naar Natzweiler-Struthof trokken. Paul sprak van een “onwezenlijk gevoel” en voegde eraan toe dat het ongelooflijk was dat de armband nog altijd zo intact is.

In juni 1946 werden vijf mannen schuldig bevonden voor de moord op Habgood. Een van hen kreeg een gevangenisstraf en vier anderen kregen de doodstraf. Twee straffen werden later omgezet in een gevangenisstraf, de resterende twee daders werden opgehangen in oktober 1946. Voor haar dood, eerder dit jaar, had Habgoods zus Madelene als laatste wens geuit dat de armband zou worden geschonken aan een museum in Groot-Brittannië. Daar gingen Marilyn en Paul meteen mee akkoord.

Bron: Dailymail

Terug naar touroverzicht

In de ochtend van 16 december 1944 breekt de hel los in de Belgische Ardennen. Duizenden kanonnen maken de weg vrij voor Duitse pantsertroepen die door de Amerikaanse linies stoten, met als doel de strategisch belangrijke havenstad Antwerpen te veroveren en vier geallieerde legers in het noorden te isoleren. In de krijgsgevangenkampen in Europa vierden ondertussen Amerikaanse krijgsgevangenen eenzaam kerst. 

In de krijgsgevangenkampen hadden sommige Kriegies (Duitse benaming voor Kriegsgefangenen of krijgsgevangene) het geluk om kerstpakketten te ontvangen. Het Amerikaanse Rode Kruis had in de zomer van 1944 75.000 kerstpakketten verpakt en verzonden, zodat de pakketten op tijd zouden arriveren in de kampen. In de pakketen zat een diversiteit van voedsel (waaronder ingeblikte kalkoen en fruitcake), tabak, spellen en kerstversiering. In Stalag Luft III hadden ze een gigantische ‘bash’. Krijgsgevangenen kregen de vrijheid om rond te zwerven op kerstavond en kerstnacht. Alcohol werd in verschillende kampen gemaakt door rozijnen uit hulppakketten te vergisten. In de meeste kampen werden kerstconcerten en -diensten georganiseerd. In Stalag Luft III werd het auditorium bezocht door 700 mannen, zelfs met verschillende optredens konden niet alle 11.000 krijgsgevangenen het kerstconcert zien.

In bepaalde kampen, waaronder Stalag VIIA, ontvingen sommige barakken kleine kerstbomen van de Duitse bewakers. Deze werden versierd met sneeuwvlokken gesneden uit blikjes, pluisjes, voedseletiketten en spijkers. Van de formele diners die werden geserveerd in de vele barakken werd bij elke hap genoten. Sommige van deze details, evenals menu’s, kaarten en programma’s, werden vastgelegd in Wartime Logs, tijdschriften gedrukt door de YMCA en gedistribueerd door het Rode Kruis aan krijgsgevangenen in Europa.

Christmas menu van Stalag Luft I (december 1944)

Minder dan een maand later zouden bijna 80.000 Kriegies beginnen met wat de Lange Mars werd genoemd. In een van de koudste winters op 23 december 1944 bij Stalag Luft III in Sagan werden temperaturen gemeten van – 36 graden. De krijgsgevangenen uit kampen aan de oostelijke rand van het Duitse grondgebied werden door de Russische opmars gedwongen om voornamelijk te voet naar andere kampen te trekken.

Kerst Programma van Stalag XVIIB.

Meer weten over kerst tijdens de Tweede Wereldoorlog? Lees dan het artikel van Kevin Prenger; Home for Christmas

Bron: The National World War Two Museum – New Orleans

Terug naar touroverzicht

Nadat het woestijnleger van Rommel zich op 13 mei 1943 in Tunesië had overgegeven, was vrede in het nieuwe jaar de voornaamste kerstwens van Amerikaanse militairen in Noord-Afrika. Soldaten waren ‘optimistisch over het vooruitzicht van vrede’, meldde Associated Press vanuit Caïro.

Door Kevin Prenger
In zijn kerstoespraak voor zijn troepen in het Middellandse zeegebied en Noord-Afrika uitte generaal Dwight Eisenhower, die deze maand benoemd was tot geallieerde opperbevelhebber in Europa, zijn vertrouwen dat de manschappen ‘elke test in het komende jaar’ zouden aankunnen ‘met dezelfde grote moed, vastberadenheid en geestkracht’ als in het afgelopen jaar. Hij wenste dat hun Kerstmis zo prettig zou zijn ‘als deze moeilijke dagen toestaan.’ Voor nu was er voor de soldaten in Noord-Afrika echter eindelijk tijd voor echte ontspanning met kerst. In een aflevering van het bioscoopjournaal van British Pathé werd getoond hoe er in de ruïnes van Tobroek een geïmproviseerd kerstfeest werd gehouden. Soldaten versierden een door de oorlog zwaar beschadigd gebouw met takken en schreven ‘Merry Christmas’ op de muur. Andere militairen streken, slechts gekleed in hun onderbroek, hun kleding om netjes voor de dag te komen op het kerstdiner. Een takje van een woestijnstruik werd in de kerstpudding gestoken in plaats van hulst. Enkele grappenmakers gooiden papiersnippers van het balkon als surrogaatsneeuw.

Hoewel de strijd in Noord-Afrika beëindigd was, duurde de oorlog aan andere fronten nog onverminderd voort. De dood was daar voor de meeste militairen en ondersteunend personeel een constante metgezel. ‘Oorlog is Hel’, zo verwoordde de Amerikaanse kapitein Gretchen Kroch van het Woman Army Corps haar gevoelens in een brief aan haar ouders. ‘Het is kerstavond en in plaats van thuis met jullie te zijn, te midden van vrolijkheid en blije kreten, bevind ik me in de kale wachtruimte van het spoorwegstation in Maxton (Engeland), wachtend om een koffer op de trein te zetten. Een aardige jonge vliegenier werd afgelopen nacht gedood toen zijn zweeftoestel neerstortte. Hij zou vanavond getrouwd zijn.’

Een van Amerika’s populairste kerstnummers I’ll be home for Christmas.

De wens van militairen om met Kerstmis thuis te zijn bij familie werd verwoord in een nieuw nummer van Bing Crosby.  Nadat hij in het voorgaande jaar met ‘White Christmas’ velen tot tranen roerde, had de Amerikaanse artiest in 1943 wederom een kersthit te pakken die eveneens zou uitgroeien tot één van Amerika’s populairste kerstnummers. Met het door Walter Kent gecomponeerde en door James Gannon geschreven lied ‘I’ll be home for Christmas’ werd ingespeeld op nostalgische gevoelens – ‘Please have snow and mistletoe and presents on the tree…’. Het op 4 oktober 1943 met een orkest opgenomen lied belandde binnen een maand in de hitlijsten en bleef daar 11 weken staan, op zijn hoogst op nummer drie. Crosby verdiende er zijn vijfde gouden plaat mee en zowel tijdens zijn optredens in Europa als in de Pacific werd het nummer in de kerstperioden van 1943 en 1944 volop aangevraagd door militairen.

Het droeg bij aan de enorme populariteit van Bing Crosby binnen de Amerikaanse strijdkrachten. Yank, het magazine voor GI’s, stelde dat Crosby met zijn optredens en liedjes meer voor het militaire moreel deed dan ieder ander gedurende die periode. Hun verlangen naar huis en familie werd door hem acceptabel gemaakt. Soldaten die luisterden naar ‘I’ll be home for Christmas’ begrepen dat hun emoties niet weggestopt hoefden worden en dat ze niet de enige waren die tobden met misschien wel de meest voorkomende ‘ziekte’ onder militairen, in het bijzonder tijdens de kerstdagen: heimwee.

Je hoefde niet per se militair te zijn om last te hebben van heimwee. Een jonge Amerikaanse verslaggever van United Press kon erover meepraten. Walter Cronkite, die na de oorlog furore zou maken als anchorman van CBS Evening News, was in 1940 op 23-jarige leeftijd getrouwd met Betsy Maxwell, de liefde van zijn leven. Voordat ze hun tweejarige huwelijk konden vieren, moest Cronkite haar in de VS achterlaten omdat hij voor zijn werk naar Europa gestuurd werd. Hij verkreeg later als nieuwspresentator de reputatie de betrouwbaarste man in Amerika te zijn en ook Betsy hoefde er niet over in te zitten dat haar man zijn huwelijksbelofte zou breken. Hij miste haar enorm en schreef haar soms wel vijf brieven per week. Dat gemis was het grootst tijdens de kerstdagen, die hij van 1942 tot 1945 zonder haar moest zien door te komen. ‘Hij vergat nooit hoe verloren hij zich voelde tijdens deze eenzame feestdagen’, verklaarde zijn kleinzoon hierover.

Kerstmis 1942 had Cronkite doorgebracht aan boord van het Nederlandse stoomschip Westernland, waarmee hij op 11 december vanuit New York vertrokken was met de haven van Glasgow als bestemming. ‘We hadden een kerstboom op het schip, maar het was een behoorlijk kille bedoeling in vergelijking met de prachtige kerstdagen thuis’, zo had hij naar huis geschreven. Op 30 december was hij gearriveerd in Londen, wat de rest van de oorlog zijn uitvalsbasis zou zijn. Hier ontving hij in 1943 al in oktober kerstpakketjes van thuis. Hij liet ze op één na ongeopend tot de kerst, die volgens hem ‘vreselijk, vreselijk eenzaam’ beloofde te worden. Alleen het pakketje met daarin een fruitcake had hij geopend. Hij twijfelde of hij ervan af kon blijven tot de kerst. ‘Het ziet er zo lekker uit en zo Amerikaans en zo Kansas City’, schreef hij aan zijn Betsy, ‘allemaal dingen die ik zo erg mis. Duizendmaal dank, liefste.’Zelf had hij veel moeite gehad om een geschikt cadeau voor haar te vinden, vanwege de rantsoenering en hoge prijzen in de Britse hoofdstad. Uiteindelijk had hij een Schotse portemonnee, die mannen op hun kilt droegen, voor haar gekocht. Hij had hem ingepakt met haar eigen cadeaupapier dat hij had bewaard van vorig jaar, samen met een souvenir in de vorm van een gegraveerde kogelpatroon, die hij zelf tijdens het maken van een reportage had afgeschoten op Duitse jachttoestellen, waarbij hij overigens had gemist. Het speet hem dat hij niet meer kon sturen, terwijl zij hem wel veel kerstpresentjes zou toezenden.

De periode voor kerst was Cronkite sentimenteel. Vanuit zijn victoriaans ingerichte appartement in een kil en mistig Londen, gezeten bij de kolenhaard, schreef hij zijn vrouw op 7 december een brief die ze pas met kerst mocht openen. ‘Ik wil dat je weet en dat je er op kerstdag aan herinnerd wordt dat geen enkele hoeveelheid water, land of lucht ons ooit echt kan scheiden’, schreef hij, ‘dat ik de jouwe ben voor altijd en jij de mijne en dat we werkelijk onafscheidelijk zijn.’ Hij uitte zijn verlangen om zich met haar ‘onder de kerstboom [te] nestelen op kerstochtend, met Miss Judy [de cockerspaniel van het echtpaar] die haar neus steekt in alle cadeaus. Dit laatste jaar zonder jou was afschuwelijk. Er waren zoveel vreselijke, eenzame dagen, zo veel onmogelijke nachten. Er waren zoveel ervaringen die verspild waren omdat jij er niet bij was.’ Op kerstdag stuurde Cronkite zijn echtgenote via V-Mail een kort bericht waarin hij haar bedankte voor de cadeaus. ‘Het appartement leek deze ochtend een beetje kerstachtiger met het inpakpapier van mijn cadeaus verspreid over de vloer’, zo schreef hij. Verder waren het alleen de kerstkaarten op de schoorsteenmantel die enigszins zorgden voor een kerstsfeer. Terwijl hij, gezeten in zijn comfortabele stoel bij de kachel, alles uitpakte was hij het meest verheugd met de pijptabak. De fruitcake – ‘een godsgeschenk’ – had hij al eerder in de week opgegeten. ‘Ik wou dat je hier bij me was om hem met me te delen. Ik wou dat je hier kon zijn, ik mis je zo erg, mijn liefste en heb je zo nodig…’

Een Amerikaanse militair schrijft vanuit Duitsland kerstbrieven naar huis, november 1944. Foto: U.S. Army Signal Corps

Verbleef Cronkite in elk geval nog in goede gezondheid in het huiselijke comfort van een gemeubileerd appartement, de Britse sergeant Len Scott moest het zonder beide doen. De in Algerije gestationeerde onderofficier in het Royal Army Pay Corps (RAPC) was zich tegen het einde van november 1943 steeds slechter gaan voelen. Zijn huid had een gele kleur en zijn inkwartieringsadres op de zesde verdieping kon hij amper nog met de trap bereiken. Op advies van een Nederlandse messmaat was hij naar de dokter gegaan, want hij kon wel eens geelzucht hebben. De medische officier die hij bezocht was beledigd door deze door een leek vastgestelde diagnose en vond hem gezond genoeg om zijn dienst uit te blijven voeren. Bij een tweede doktersconsult werd hij wel ziek genoeg bevonden om doorgestuurd te worden naar het hospitaal in Algiers, waarheen hij door de chauffeur van zijn brigadier gereden werd. Het kleine ziekenhuis bestond uit tuinen en velden die vol stonden met witte tenten, elk gevuld met ongeveer dertig bedden. Voor Scott waren de bedden met lakens en een kussen een enorme luxe en hij viel al meteen in slaap, totdat een dokter hem wekte en de diagnose geelzucht bevestigde. ‘Ik zou een “vetvrij” dieet krijgen, moest op bed blijven en rusten’, vertelde de Brit na de oorlog. ‘Ik kon verwachten over circa drie weken te vertrekken. Een prachtig programma!’ Hij was in goede handen; elke dag namen verpleegsters zijn temperatuur op en keek de dokter hem na. ‘Voedsel en drinken worden bij me naar binnen gebracht en de resultaten worden verwijderd.’ De eerste week was hij te ziek om veel mee te krijgen van zijn omgeving. Als hij al wakker was, staarde hij naar het tentdoek van canvas boven hem. Hij vergat zelfs dat het bijna Kerstmis was.

Op 13 december was zijn echtgenote in de VS door een majoor geïnformeerd over de ziekenhuisopname van haar man, van wie ze op de 17^eeen eerste brief ontving. Al voordat hij was opgenomen had Scott naar zijn vrouw een kerstpakketje opgestuurd dat ze pas met Kerstmis mocht openen. Het bevatte onder andere kousen, linten, haarspelden en kammen. ‘Nu zal ik moeten oefenen met het opsteken van mijn haar’, schreef ze hem nadat ze het pakketje had geopend. ‘Maar de kousen zijn te kostbaar om nu al te dragen. Ik kijk er verlustigt naar – Amerikaanse ook nog. Hoe netjes was je verpakking – zo leuk om alle afzonderlijke kleine pakketjes te openen.’ Hij had haar ook citroenen opgestuurd, waarvan ze er enkele had kunnen omruilen voor vers gelegde eieren.

Zelf was hij met de kerst inmiddels aan de betere hand. Hij en zijn medepatiënten, waaronder veel Canadezen, hadden de ziekenzalen zo goed als ze konden versierd. Ze hadden een spar versierd met watten en met sterren die ze hadden uitgesneden uit tinnen blikken. Het was niemand gelukt om maretak te vinden, maar op een kus van een verpleegster van het Queen Alexandra’s Royal Army Nursing Corps hoefden ze toch niet te rekenen, want zij waren allemaal officieren en dus hoger in rang. Een veldprediker en een verpleegster bezochten alle patiënten en deelden pakjes sigaretten en sinaasappelen uit.

‘Een groep van verpleegsters en patiënten zong kerstliederen buiten elke ziekenzaal,’ aldus de Britse sergeant, ‘maar onze noordelijke liederen van Kerstmis klonken onwerkelijk in Afrika. Een paar Arabieren, hun witte gewaden oplichtend in de duisternis, staarden nieuwsgierig naar de vreemde buitenlanders met hun ondoorgrondelijke gewoontes.’ De sinaasappelbomen met ‘gebronsde gouden’ vruchten tussen het groene blad, blauwe irissen en ‘blozende roze rozen’ op het hospitaalterrein vormden eveneens een vreemd decor voor het kerstfeest. Buiten één van de tenten stond een ‘prachtig versierde kerstboom’, waarvan geiten smakelijk aten van de onderste takken. Scott was opgelucht dat hij inmiddels tot de mobiele patiënten behoorde, want de bedlegerige geelzuchtpatiënten mochten geen bier drinken. Volgens hem was ook ‘kerstpudding verboden fruit voor hen die nog steeds op bed liggen’. Zelf smulde hij van ingeblikte kalkoen, varkensvlees, peren en een fles bier.

Een Amerikaanse militair helpt zijn maat met het eten van kalkoen in een veldhospitaal op de Filipijnen, Kerstmis 1944. Foto: U.S. Army Signal Corps

Met kerst kregen de mannen ook bijzonder bezoek van de ‘directrice’ van het hospitaal. De patiënten die daartoe in staat waren moesten zich opstellen naast hun bedden, wat ze giechelend deden. De directrice bleek namelijk hun mannelijke medische officier die zich in een vrolijke bui had verkleed in een verpleegstersuniform en mascara en lippenstift op had gedaan. De beste verrassing op kerstdag waren voor Scott echter de brieven die hij ontving van zijn vrouw Mina. Zijn gezondheid ging na de kerst nog verder vooruit, zodat hij op de 29^ekon terugkeren naar zijn eenheid.

Ivor Walter Chappel bevond zich met Kerstmis 1943 relatief gezien helemaal niet ver van huis. De uit Kempston nabij Bedford afkomstige jongeman was aan het begin van dat jaar op 19-jarige leeftijd opgeroepen in dienst van de Royal Navy. Hij fungeerde als kanonnier van het luchtdoelgeschut op koopvaardijschip The Empire Spartan. Zijn schip lag deze kerst afgemeerd in de Londense haven waar het een lading tarwe had gelost. Het lege schip moest daarna ‘uitgerookt’ worden om ongedierte te verwijderen. De meeste bemanningsleden mochten in de tussentijd naar huis terugkeren om daar kerst te vieren, maar voor Ivor en een Schots bemanningslid, genaamd Jock, zou de reis naar huis teveel tijd kosten. Ze bleven daarom achter om het schip te bewaken in de verlaten haven. Nadat hun maten vertrokken waren en de ontsmettingsploeg met gas alle ‘ratten, kakkerlakken en diverse andere enge kruipdieren’ verdreven had, bleef het tweetal achter. Ze konden pas in hun schip terecht als de gaswalmen verdwenen waren. Jock vond gelukkig een blik perziken en een blik peren, wat hun kerstdiner was. In de cabine van een oud, leeg schip dat in de buurt lag verschuilden ze zich voor de kou, natte sneeuw en wind. Een klein kacheltje gaf een beetje warmte. In de donkere, stille haven was van een kerstsfeer niets te bespeuren. Ivor dacht aan huis, ‘zo vlakbij maar toch zo ver! Ja, een brok in mijn keel, mijn eerste Kerstmis weg van huis!’

In de cabine werd het steeds kouder. Terwijl Jock in de haven het gezelschap opzocht van kaartende brandwachten die hen uitgenodigd hadden in hun verwarmde kantine, besloot Ivor een wandelingetje te maken. Onderweg zag hij een pub die open was, waar hij een pint bestelde en een lege zitplaats vond. Eigenlijk mocht hij hier niet zijn, maar wie kon hem betrappen? Na enige tijd kwam een ‘kleine, oude, grijsharige dame’ naast hem zitten met wie hij aan de praat raakte. Hij vertelde haar hoe hij hier terecht was gekomen en over zijn sobere kerstmaal. ‘Ze was erg aardig en zei: “Vertel je me nu dat dit alles is wat je hebt gegeten? Terwijl het Kerstmis is!”’ De oude dame stond op en zei tegen hem dat hij moest blijven wachten, want ze zou terugkomen. Ze kwam al snel terug en legde een pakje voor Igor neer. ‘Alsjeblieft jongen,’ zei ze, ‘jij zorgt voor ons, dus nu is het mijn beurt om iets voor jou te doen. We zijn jullie jongens zoveel verschuldigd dat we dit nooit kunnen terugbetalen.’ Igor pakte het pakketje met daarin brood en kaassandwiches uit. De vrouw had haar dagrantsoen aan hem gegeven. ‘Ik voel dit nog altijd vandaag de dag’, verklaarde Igor na de oorlog. ‘Ja, ik at alles op, hoefde niet te betalen, ze wilde niets! Dat is me pas een kerstherinnering!’ Teruggekeerd in de kantine vlakbij het schip, sliep hij op een aantal stoelen die tegen de muur stonden. De volgende dag volgde een tweede ontsmetting van het schip en keerden ook de andere bemanningsleden terug.

Het gemis van familie kon verzacht worden met muziek, brieven of kaassandwiches, maar de bemanning van de USS North Carolina stond op kerstavond wel een heel bijzondere troostende gebeurtenis te wachten. Voorafgaand aan kerst lag het slagschip voor anker bij Efate, een eiland met witte stranden en een helderblauwe zee ten noorden van de Steenbokskeerkring en ten oosten van Australië, met aan de ene kant de Koraalzee en aan de andere de Stille Oceaan. Het was er zomer en na dertig dagen op zee was de 2.339-koppige bemanning hier een dertigdaagse periode van rust en ontspanning beloofd.

Omdat het schip eerder dan verwacht moest uitvaren, werd de kerstviering een dag vervroegd, op kerstavond. De mannen genoten van een variétéachtige show met sketches, dans, cabaret en een striptease. Het enthousiaste applaus was er voor de jongens die een travestieshow opvoerden. ‘Het was een grandioze show, de jongens waren geweldig en iedereen genoot van de show’, aldus bemanningslid Bill Taylor. Daarna volgde een filmvertoning. De mannen vreesden dat ze weer een saaie propaganda- of trainingsfilm te zien kregen. Aalmoezenier Everett Wuebbens, die de feestavond had georganiseerd, had echter een verrassing. Daarvoor moet teruggegaan worden naar de brief die hij in augustus naar warenhuis Macy’s in New York had gestuurd. Bij de brief zaten een overheidscheque van $2.404,25 en twee lijsten met in totaal de namen van 729 kinderen (147 zoons en dochters en 582 broers en zussen van bemanningsleden) met daarbij hun leeftijd, geslacht en adres. Het geld had de geestelijke aan boord ingezameld met de bedoeling om voor deze kinderen een kerstcadeau te kopen, waartoe hun vaders en broers zelf niet in staat waren omdat ze met kerst niet thuis zouden zijn.

‘We realiseren ons dat we veel vragen’, schreef de predikant aan het warenhuis. ‘U zal veel bijdragen aan de blijdschap van onze kinderen en aan onze eigen kerstvreugde hier in één van de oorlogsgebieden. En bijkomstig hopen we ook dat een klein beetje van deze vreugde overgedragen wordt op u en uw medewerkers.’ De bedoeling was om bij elk cadeautje een kaartje te doen met daarop de boodschap dat het afkomstig was van hun geliefde en zijn maten aan boord van de USS North Carolina. Het mocht ongeveer 3 dollar kosten en moest pas geopend worden met kerst, Macy’s werkte graag mee aan het initiatief, maar besloot de rollen om te draaien: niet hun naasten, maar de bemanningsleden zelf zouden verrast worden. Met de adressenlijst bij de hand werden alle kinderen en moeders uitgenodigd om in de winkel hun cadeau in ontvangst te nemen. Ze werden gefilmd terwijl ze hun cadeaus openden. Kinderen en moeders mochten op film hun vaders, broers of echtgenoten een fijne kerst wensen. De film werd naar Wuebbens verzonden, die hem bewaarde voor de kerstviering. Toen de stoere zeemannen hun geliefden zagen op het filmscherm waren ze uitzinnig van blijdschap. Er zou geen oog droog gebleven zijn. Op het einde zongen de kinderen allemaal ‘Merry Christmas sailor’. De volgend dag begon het schip aan zijn volgende missie. Voor het uitvaren werden door het orkest gespeelde kerstliedjes afgespeeld over de geluidsinstallatie.

Amerikaanse militairen zingen kerstliederen in Camp Hickham in IJsland, kerstavond 1942. Foto: U.S. Army Signal Corps

Kerstmis ging ook niet zonder festiviteiten voorbij voor de Amerikanen op IJsland. Op 10 mei 1940 hadden de Britten het neutrale IJsland bezet om te voorkomen dat de Duitsers het zouden gebruiken als uitvalsbasis voor aanvallen op geallieerde konvooien. Het land vormde voor de geallieerden een geschikt steunpunt voor patrouilles op zee en in de lucht ter bewaking van de koopvaardijroutes van Noord-Amerika naar het Verenigd Koninkrijk. In juli 1941 droegen de Britten de verantwoordelijkheid voor IJsland over op de Verenigde Staten, die hier tot wel 400.000 manschappen stationeerden. In 1943 vierden de Amerikanen in deze verre en koude buitenpost hun derde Kerstmis, samen met de IJslanders. Weliswaar waren de Amerikanen zonder uitnodiging op hun eiland neergestreken, maar na al die tijd waren de IJslanders en de militairen aan elkaar gewend geraakt en naar elkaar toegegroeid. Volgens Life Magazinestelden de ‘gereserveerde IJslanders’ zich deze kerst warmer op dan ooit. Amerikanen werden voor diensten bij kaarslicht verwelkomd in de evangelisch-lutherse Domkerk van Reykjavik, waar een Amerikaanse marinekapelaan een universele dienst leidde. Terwijl een IJslands koor langs Amerikaanse hospitalen ging, zongen Amerikaanse soldaten kerstliederen voor de IJslandse regent Sveinn Björnsson. Kinderen werden door de Amerikanen uitgenodigd op kerstfeestjes. Voor de troepen was er kalkoen en bier, zelfs voor ingesneeuwde troepen op ver afgelegen locaties, die bevoorraad werden met Douglas C-47 Skytrain transportvliegtuigen. Legerkampen waren versierd met felle kerstlichtjes die de lange nachten oplichtten, samen met het schijnsel van het noorderlicht.

Amerikaanse militairen zingen kerstliederen in Camp Hickham in IJsland, kerstavond 1942. Foto: U.S. Army Signal Corps

Het desolate struiksteppegebied in de Amerikaanse staat Washington was evenals IJsland niet de meest sfeervolle plek om Kerstmis te vieren. Toch hadden de werknemers van het hier gesitueerde kamp Hanford er alles aan gedaan om het gezellig te maken. Volgens communicatiemedewerkster Hester Moore was het kamp ‘prachtig versierd met miljoenen gekleurde lichtjes en kerstgroen.’ Op de top van een nabijgelegen berg was een verlicht kruis geplaatst dat vanuit alle hoeken van het kamp goed zichtbaar was. ‘Hanford Site’, ook wel ‘Site W’ genoemd, was het grootste van de drie geheime locaties van het Manhattan Project, het programma ter ontwikkeling van de atoombom. Het 1500 km²grote terrein was de locatie van de B-reactor, de eerste nucleaire reactor ooit gebouwd die plutonium voor de atoombom moest produceren. Meer dan 50.000 man aan wetenschappelijk, militair en ondersteunend personeel werkte en woonde op deze streng bewaakte plek, geïsoleerd van de buitenwereld. De bouw was in 1942 begonnen en omvatte behalve laboratoria en faciliteiten voor de plutoniumproductie ook verblijfplaatsen voor werknemers, inclusief allerlei voorzieningen zoals ziekenhuizen, recreatiegebouwen en winkels. In feite was Hanford een complete stad, waar het leven zich zoveel mogelijk zoals thuis afspeelde, dus ook tijdens de kerstdagen. Wat er precies op deze locatie gebeurde, was slechts bekend bij een handjevol wetenschappers, technici en hoge militairen en ambtenaren.

Hester Moore was in de zomer van 1943 aangenomen op de communicatieafdeling van DuPont, het chemiebedrijf dat door het Amerikaanse leger aangewezen was om de plutoniumreactor te bouwen. Gedurende twee jaar zou ze in kamp Hanford verblijven, hoewel het niet veel had gescheeld of ze was na haar eerste zandstorm alweer teruggekeerd naar de ‘gewone’ wereld. Ook al bevond het terrein zich in de Verenigde Staten, de isolatie van de buitenwereld en geheimhouding vielen velen zwaar. Om het moreel te verhogen werden door een speciaal gevormd comité al vanaf twee weken voor kerst allerlei activiteiten georganiseerd, zoals worstelwedstrijden, dansavonden en optredens van bands en artiesten. Er werden extra soldaten ingezet om tijdens de kerstperiode te assisteren in het postkantoor bij de behandeling van inkomende en uitgaande post. Het postkantoor bleef op de dagen voorafgaand kerst zestien uur per dag open voor het gemak van alle arbeiders. Een week lang waren de wachttijden bij het postloket desondanks minimaal drie uur. Overal in het kamp waren verlichte sparrenbomen neergezet en er was kerstversiering uitgedeeld om alle barakken en kantoren mee te versieren. Door de luidsprekers klonken voortdurend kerstliederen.

 Moore herinnerde zich dat toen tijdens het eten de stem van Bing Crosby klonk niemand droge ogen hield. ‘Ik heb dat nummer [vermoedelijk ‘Home for Christmas’] een miljoen keer gehoord maar er zat dit keer iets speciaals in’, zei een ‘stevige opzichter’ die tegenover haar zat. Met hese stem stemde een andere man in met deze woorden. ‘Ik heb een zoon die vanavond ergens in de zuidelijke Pacific zit’, zei hij, terwijl hij een traan wegveegde, ‘en hij offert enorm veel meer op dan wij allemaal.’

Kevin Prenger (1980) is projectleider van Go2War2.nl, het grootste Nederlandstalige online naslagwerk over de Tweede Wereldoorlog. Zijn aandacht gaat vooral uit naar de 20ste eeuw, in het bijzonder de geschiedenis van de Holocaust en nazi-Duitsland. Persoonlijke verhalen over de oorlog hebben ook zijn belangstelling. Behalve voor Go2War2.nl schrijft hij voor Historiek.net en voorheen voor het magazine Wereld in Oorlog. In 2015 publiceerde hij het boek “Oorlogszone Zoo”, over de geschiedenis van de Berlijnse dierentuin tijdens de naziperiode en de Tweede Wereldoorlog. In 2016 volgde het boek “De boodschapper uit de hel” (over Kurt Gerstein), in 2017 “Een rechter in Auschwitz” (over Konrad Morgen) en in 2018 “Het masker van de massamoordenaar” (over Arthur Nebe). Zijn nieuwste boek is “Kerstmis onder vuur” over kerst tijdens de Tweede Wereldoorlog, aan het front, thuis en in de kampen.

Dit is een fragment uit het boek “Kerstmis onder vuur” 

Bronnen:

• ‘Peace in 1944 Hope of Yanks in Middle East’, Chicago Tribune, 25-12-1943.
• ‘Eisenhower Sends Christmas Message to All his Troops’, Chicago Tribune, 25-12-1943.
• ‘Christmas in Tobruk (1943)’, British Pathé.
• Litt, M., Christmas 1945, p. 22.33.
• ‘I’ll Be Home for Christmas’, website Library of Congress, 2002.
• Cronkite IV, W. & Isserman, M.,  Cronkite’s War: His World War II Letters Home, p.  xxxi.
• Cronkite IV, W. & Isserman, M.,  Cronkite’s War: His World War II Letters Home, p.  13
• Cronkite IV, W. & Isserman, M.,  Cronkite’s War: His World War II Letters Home, p.  112
• Cronkite IV, W. & Isserman, M.,  Cronkite’s War: His World War II Letters Home, p.  134
• Cronkite IV, W. & Isserman, M.,  Cronkite’s War: His World War II Letters Home, p.  141
• Scott, L., ‘Christmas in Hospital – Algiers 1943’, BBC WW2 People’s War, 28-01- 2005.
• Chappel, I.W., ‘Some Christmas’s Remembered – 1942, 43, 44 and 45’, BBC WW2 People’s War, 17-4-2005.
• Seastories, www.battleshipnc.com.
• Kelly, S.S., ‘Christmas Aboard the USS North Carolina, Ourstate.com,  24-11-2015.
• Kelly, S.S., ‘Christmas Aboard the USS North Carolina, Ourstate.com,  24-11-2015.
• Seastories, www.battleshipnc.com.
• ‘Christmas in Iceland’, Life Magazine, 24-01-1944.
• Anderson, C.E., Keep Your Ducks in a Row!, 149.
• Leyva, A., ‘Christmas at Hanford’, Chemical Heritage Foundation, winter 2008-2009.
• Anderson, C.E., Keep Your Ducks in a Row!, p. 149-150.

Terug naar touroverzicht

In 2015 was het een verhaal dat wereldwijd voor kippenvel zorgde. Twee schattenjagers claimden een legendarische nazitrein vol goud te hebben gelokaliseerd in Polen, met in de gepantserde wagons een weelde aan schatten en militaire geheimen. Maar de zoektocht en de vele graafacties zijn de amateur-archeologen niet in de koude kleren gaan zitten. Andreas Richter en Piotr Koper zijn inmiddels met ruzie uit elkaar.

In 2015  beweerden schatzoekers Piotr Koper en Andreas Richter dat ze serieuze aanwijzingen hadden voor het bestaan van de legendarische schattrein. Een Duitser die bij de opruimoperatie betrokken was, zou hun op zijn sterfbed de precieze locatie hebben onthuld. Sindsdien is er in Polen sprake van een heuse goudkoorts. Uit binnen- en buitenland kwamen mensen naar Walbrzych om zelf op zoek te gaan naar kostbaarheden. De nazitrein, die volgens verhalen tegen het einde van de oorlog verstopt zou zijn, bevat mogelijk een grote hoeveelheid goud en de nog altijd spoorloze barnsteenkamer uit het Catharinapaleis bij Sint Petersburg.

Graafwerkzaamheden in augustus 2016 op de vermeende plek waar de nazitrein bij Walbrzych zou zijn verborgen. © AFP

‘Project Riese (reus)’
In de buurt van de locatie waar gegraven is, staat kasteel Ksiaz, dit was het beoogde woonadres en hoofdkwartier van Hitler. Onder het slot begint een ondergrondse wereld waar plek zou komen voor 20.000 bewoners: Project Riese. Het geheimste en grootste bouwwerk uit de duistere geschiedenis van nazi-Duitsland. Plattegronden van ’project reus’ ontbreken, waardoor bunkerliefhebbers al decennialang speculeren over nog meer ondergrondse verrassingen. En voor wie het dus wil geloven: een heuse goudtrein. De onthulling van Piotr en Andreas werd hierdoor zeer serieus genomen. Zelfs het leger kwam er aan te pas om te kijken of er geen explosieven verborgen liggen. Een onderzoeksteam van de universiteit van Krakau verpestte een paar maanden later alle hoop met een teleurstellende conclusie: „Mogelijk wel een tunnel, maar geen trein.” Jarenlang werd er gezocht en gegraven. Maar er is nog altijd niets gevonden.

Gefrustreerd
Een van de twee amateurhistorici achter de zoekactie trekt nu aan de noodrem. Hij wil niet meer betrokken zijn bij de ‘steeds nuttelozer zoektocht’. ,,Ze doen het helemaal verkeerd”, verzuchtte Andreas Richter. ,,Ik ben 95 procent zeker dat de trein bestaat”, legde hij uit aan persbureau DPA. Maar hij is gefrustreerd over wat hij ‘fouten en onnauwkeurigheden’ noemt in de opgravingen en de zoektocht naar de nazitrein vol goud. Zijn partner Piotr Koper zou hem ook tegenwerken, de twee zouden zelfs niet meer praten.

,,Het is voorbij”, stelde Richter. ,,Ik wil niets doms meer doen.” De man zou al tienduizenden euro’s in de ambitieuze jacht hebben gestoken, zonder een trein of ook maar een klompje goud tegen te komen. Genoeg is genoeg. Wel zegt hij ‘veel geleerd te hebben’.

Alleen verder
Zijn voormalige partner Piotr Koper blijft stug doorgaan. Hij zet de zoektocht alleen verder en zoekt naar nieuwe fondsen om een nieuwe graafactie op poten te zetten deze winter. Hij beweert dat archeologen en geschiedkundigen die herhaaldelijk hebben gewaarschuwd dat de trein misschien helemaal niet bestaat, fout zitten. En dat zal hij bewijzen door hem te vinden. Ooit. Ergens.

Terug naar touroverzicht