Blog

'April wordt herinnerd als de maand van de bevrijding van Nederland, 'the Sweetest Spring'. Maar april was ook de wreedste maand, ondanks dat de oorlog bijna was gewonnen bleven de bittere gevechten doorgaan.'

De ‘sweetest of springs’
Begin april 1945 begon het Eerste Canadese Leger met de bevrijding van de noordoostelijke delen van Nederland. Vaak geholpen door informatie van Nederlandse verzetsstrijders rukten Canadese troepen snel op, bevrijden dorpen, kanalen en landbouwgrond terwijl ze meedogenloos oprukten. Het was echter nog steeds een uitdagende en stressvolle taak voor de Canadese troepen omdat het Duitse gedrag onvoorspelbaar bleef. Soms boden vijandelijke troepen hevig verzet en andere keren trokken ze zich terug zonder dat er een schot werd gelost. Dankzij de moed en de grote offers van zoveel Canadese militairen en andere geallieerde troepen gaven de vijandelijke troepen in Nederland zich over op 5 mei 1945.

De gevechten in Nederland waren vaak bitter, maar uiteindelijk wisten Canadese militairen het Nederlandse volk te bevrijden en de Tweede Wereldoorlog in Europa te beëindigen. Deze grote overwinning had echter een verschrikkelijke prijs. Meer dan 7.600 Canadese militairen sneuvelden en zijn ver van hun familie en dierbaren begraven. Wij hebben een unieke toen en nu foto collectie samengesteld van de bevrijding van Oost- en Noord-Nederland.

Toen en nu foto van Canadese soldaten van het Le Régiment de Maisonneuve die door Terborg trekken op 1 april 1945. Het Eerste Canadese Leger moest in april 1945 de bevoorradingsroute naar het noorden door Arnhem openen, om vervolgens het noordoostelijke deel van het land te zuiveren, de kuststrook van Duitsland oostwaarts tot aan de Elbe en uiteindelijk westelijk Nederland.

Indrukwekkende toen en nu foto van het gebied rond de brug over het kanaal aan de Deventerweg in Zutphen. Op de foto is te zien hoe Canadese soldaten van het Le Régiment de la Chaudière op 7/8 april 1945 het kanaal ‘De Grote Gracht’ oversteken richting het centrum van Zutphen. De vijandelijke verdedigingswerken in Zutphen waren goed voorbereid met opgeblazen bruggen en anti-tank obstakels die de wegen blokkeerden en de Canadezen dwongen tot een reeks moeilijke straatgevechten. Tijdens de strijd om de stad Zutphen sneuvelden er 17 Canadese militairen. De huidige brug heeft de naam ‘Canadian bridge’ gekregen, als herinnering aan de zware gevechten die hier in april 1945 plaatsvonden.

Toen en nu foto van Canadese soldaten van het Canadian Scottish Regiment die huizen doorzoeken aan de Welle in Deventer op 10 april 1945. Tijdens de gevechten om het centrum van Deventer sneuvelden 5 militairen. De War Diary van de Canadian Scottish geeft een interessant commentaar op de rol van het Nederlandse verzet in Deventer:

Het zou onmogelijk zijn geweest om de stad Deventer zo succesvol in te nemen en vast te houden zonder de uitstekende samenwerking van de Nederlandse ondergrondse Beweging (De N.B.S.)

Mooie toen en nu foto van de kruising Dorpsstraat en Larenseweg in Holten. Op 8 april 1945 rukten de Canadezen op vanuit Holterbroek, dwars door de weilanden naar het noorden van Holten. Onderweg boden de Duitsers hevig verzet, waardoor in Neerdorp enkele soldaten van het Le Régiment de Maisonneuve sneuvelden. Na de inzet van Wasp Universal Carriers (vlammenwerpers) werden de Duitse stellingen ingenomen en kon Holten worden bevrijd.

Toen en nu foto van de Dorpsstraat in Holten. Deze foto is vermoedelijk gemaakt tijdens de bevrijding op 8 april 1945. Na de inzet van Wasp Universal Carriers (vlammenwerpers) tijdens het felle Duitse verzet bij Neerdorp konden de Canadese soldaten van Le Régiment de Maisonneuve Holten binnentrekken. Holten staat ook bekend om de Canadian War Cemetery waar 1.394 Canadese soldaten hun laatste rustplaats hebben gevonden. Tijdens uw bezoek aan het naastgelegen Informatiecentrum krijgt u inzicht in de geschiedenis van de begraafplaats en de bevrijding van Noord- en Oost-Nederland.

Toen en nu foto van Canadese tanks van het Fort Garry Horse in de Grotestraat in Rijssen. Op 9 april 1945 werd het A – Squadron van het Fort Garry Horse regiment onder bevel van majoor N.R. Rushfort door de lokale weerstand geïnformeerd over de Duitse plannen rond Rijssen en Nijverdal, de Duitse troepen trokken zich allemaal terug. Dit was voor de majoor het teken om Nijverdal niet te beschieten en snel door te stoten richting Rijssen. Samen met Le Régiment de Maisonneuve werd Rijssen bevrijd zonder Duits verzet.

Toen en nu foto van Canadese soldaten van de 3rd Canadian Infantry Division aan de Eekwal in Zwolle. De Canadezen dachten dat Zwolle zwaar verdedigd werd door de Duitsers. Uit een moedige verkenning door de Frans-Canadese soldaat Leo Major bleek dat de Duitsers zich in de nacht van 13 op 14 april 1945 hadden teruggetrokken. De volgende dag trok het Régiment de la Chaudière de stad binnen.

Toen en nu foto van Nederlandse burgers op een WASP Universal vlammenwerper Carrier van het 7th Reconnaissance Regiment (17th Duke of York’s Royal Canadian Hussars), 3rd Canadian Infantry Division in de Diezerstraat in Zwolle. Gelukkig ontsnapte Zwolle aan zware beschietingen. De Canadezen hadden veel tegenstand verwacht, maar de Duitsers hadden zich in de nacht van 13 op 14 april 1945 teruggetrokken. Op 14 april 1945 kon het Le Régiment de la Chaudière de stad Zwolle binnentrekken.

Toen en nu foto van een 6-pounder antitankkanon van de 49th (West Riding) Infantry Division opgesteld in een winkel aan het Willemsplein in Arnhem. Deze foto is genomen tijdens operatie Operatie Anger en de bevrijding van Arnhem op 14 april 1945. Deze operatie begon op 12 april 1945 en verliep volgens plan, toen de drie infanteriebrigades van de 49th Division door de stad trokken. Straat voor straat moest worden gezuiverd, waarbij de Canadese en Britse tanks vaak op elke straathoek stopten en links en rechts op de huizen vuurden met hun 75 mm kanonnen. Binnen vier dagen was Arnhem volledig onder geallieerde controle.

Toen en nu foto gemaakt op de Utrechtsestraat in Arnhem van Britse soldaten van de 49th (West Riding) Infantry Division tijdens operatie Quick Anger op 13 april 1945. Tijdens de slag vonden er veel huis-aan-huis gevechten plaats, maar bij het vallen van de avond op 14 april was Arnhem helemaal in geallieerde handen. Vijf dagen later merkte een officier op:

Deze stad is een van de meest treurige bezienswaardigheden die ik in deze oorlog heb gezien, want hoewel de vernietiging verre van totaal is, werd elk gebouw in zekere mate vernield. Er zijn weinig bombardementen geweest en in de meeste gebieden zijn er niet veel beschietingen geweest, maar de hele stad lijkt getekend te zijn door handvuurwapens. In het grootste gedeelte van de stad zijn geen burgers aanwezig en de deuren van veel huizen staan open. Hierdoor is het een spookstad, merkwaardig zielig en verontrustend

Indrukwekkende toen en nu foto van Britse soldaten van de 49th (West Riding) Infantry Division en Duitse krijgsgevangenen tijdens operatie Quick Anger op 13 april 1945. Tijdens de ’tweede slag om Arnhem’ kreeg de 49th Division steun van de Churchill tanks van de 79th British Armoured Division en 5th Canadian Armoured Division.

Toen en nu foto gemaakt op 15 april 1945 tijdens de bevrijding in Leeuwarden. De Canadese soldaten van de Stormont, Dundas en Glengarry Highlanders uit Canada worden door de bevolking van Leeuwarden enthausiast onthaald. De stad Leeuwarden kon worden bevrijd zonder enig Duits verzet.

Toen en nu foto van Sherman tanks van het Fort Garry Horse regiment tijdens de slag om Groningen op 15 april 1945. Dit regiment verloor vier tanks in de gevechten die vier dagen duurden, de 2nd Canadian Division betaalde een hoge prijs met 43 gesneuvelden en nog eens 166 gewonden.

Verbazingwekkende toen en nu foto van Canadese soldaten van het regiment Les Fusiliers Mont Royal tijdens de gevechten om de stad Groningen in Nederland op 15 april 1945. Let op het straatnaambord, het is na 77 jaar nog steeds hetzelfde!

Toen en nu foto van Duitse gevangenen op het treinstation van Delfzijl op 2 mei 1945. Tijdens de gevechten om de Delfzijl-Pocket zou het Cape Breton Highlanders regiment, samen met tanks van de 8th New Brunswick Hussars, via de Uitwierderweg oprukken om het station te veroveren. Eerst moest de Duitse kustbatterij Delfzijl met 10,5 cm kanonnen worden veroverd. Na hevige gevechten bereikten de Canadezen op 1 mei 1945 de batterij en konden ze de kanonnen uitschakelen. Hierna werd de aanval ingezet op het station van Delfzijl, dat ze kort daarna konden veroveren. De Cape Breton Highlanders maakten honderden Duitse soldaten krijgsgevangenen. Veel Duitsers kwamen met witte vlaggen uit de huizen rond het station tevoorschijn. De “8th New Brunswick Hussars” verloor twee tanks bij de aanval op het station. Dit was de laatste operatie van de oorlog voor beide regimenten.

Bron: Groningen archieven en foto upgrade door Cape Breton Military History Collections.

Toen en nu foto van Duitse krijgsgevangenen in de Oude Schans na de bevrijding van Delfzijl op 2 mei 1945. Tijdens de hevige gevechten om Delfzijl nam het regiment Cape Breton Highlanders 1.520 Duitsers gevangen, iets meer dan 35% van het totaal voor de gehele divisie. Luitenant-kolonel Somerville over de slag om Delfzijl: Onze laatste operatie, hoewel van korte duur, namelijk 48 uur, bleek zeer succesvol. Dit ondanks onze verliezen, 19 doden en 54 gewonden (de meerderheid van D-Company). De grond waarover we opereerden bood praktisch geen dekking, waardoor het grootste deel van de operatie ’s nachts moest worden uitgevoerd. Daarnaast was Delfzijl vol met Nederlandse vrouwen en kinderen, waardoor het volledige gebruik van artillerie werd belemmerd.

Bron: Groningen archieven en foto upgrade door Cape Breton Military History Collections.

Eind april 1945 onderhandelden de geallieerden met de Duitsers over het regelen van voedseltransporten voor de hongersnood in het westen van Nederland. Op 30 april 1945 sluiten zij het Akkoord van Achterveld. De Canadezen noemen deze operatie Faust. Tijdens operatie Faust rijden ongeveer 200 Britse en Canadese vrachtwagens van voedselopslagplaatsen in Ede en Nijmegen naar het westen. Negen dagen lang vervoerde operatie Faust dagelijks 1200 ton voedsel naar het bezette westelijke gebied. Deze foto is gemaakt op 2 mei 1945 in Wageningen.

Op 2 mei 1945 had de Canadese luitenant-generaal Foulkes het beschadigde Hotel de Wereld in Wageningen uitgekozen voor het voorlezen van de Orders aan Duitse Commandanten over Overgave ter uitvoering van het Document of Surrender. In de ochtend van 5 mei werd de Duitse commandant in Nederland, Generaloberst J. Blaskowitz, naar Wageningen ontboden. Op deze foto is te zien hoe de Duitse luitenant-generaal Reichelt om 11:00 uur arriveert bij Hotel de Wereld in een VW-Kübelwagen. Dit eerste contact werd bijgewoond door de Canadese stafchef generaal-majoor Kitching en een tolk. Het gesprek was kort. Reichelt kreeg van een ontevreden Foulkes het bevel om diezelfde dag om 16.00 uur terug te keren met Generaloberst Blaskowitz. Dezelfde middag ontmoetten beide partijen elkaar weer in de gemeenschappelijke ruimte van het hotel. Generaloberst Blaskowitz, op bevel van Generalfeldmarschall Keitel en zijn legergroepscommandant Ernst Busch, erkende het document van overgave en stemde in met de lezing door Foulkes van de orders aan Duitse commandanten over overgave. Hierna ondertekende hij om 16.30 uur “onmiddellijk en zonder commentaar” de orders die veel gedetailleerde militaire informatie verschaften. De ondertekening van het definitieve ‘capitulatie document’ – gedateerd ‘5 mei 1945’ – vond de volgende dag om 16.30 uur plaats in de aula van de landbouwschool direct naast Hotel de Wereld.

Op 7 mei 1945 waren Britse verkenningstroepen de eersten die de Berlagebrug overstaken en Amsterdam binnentrokken. De volgende dag arriveerde het merendeel van de Canadese troepen — waaronder eenheden zoals de Seaforth Highlanders — in Amsterdam, waar ze opgetogen werden onthaald. Juichende menigten vulden de straten en het Vondelpark veranderde die nacht in een geïmproviseerd kamp, al snel overspoeld door nieuwsgierige Amsterdammers die hun bevrijders wilden ontmoeten. Deze foto is genomen op het Damrak, met op de achtergrond het Victoria Hotel – het oudste moderne hotel van Nederland.

Bekijk ook onze documentaire “The Men of Maple Leaf”

Operatie Veritable was onderdeel van een geallieerde tangbeweging met als doel de Duitse troepen te verdrijven uit het gebied tussen de Rijn en de Roer. Britse en Canadese soldaten vielen vanuit het noorden aan, terwijl de Amerikanen de val vanuit het zuiden sloten. De Duitsers probeerden dit te voorkomen door dammen van de rivier de Roer door te steken.

Operatie Veritable
Operatie Veritable begon op 8 februari 1945. De operatie werd uitgevoerd door Britse en Canadese troepen die samen met de Amerikanen (operatie Grenade) de ingegraven Duitse soldaten moesten omsingelen om vervolgens als een soort tang de Duitsers in te sluiten en klem te zetten. De Canadese en Britse troepen vormden de noordelijke kant van de tang en de Amerikaanse troepen de zuidelijke kant. Door de dammen van de rivier de Roer (niet te verwarren met de Ruhr aan de andere kant van de Rijn) open te breken, voorkwam het Duitse leger dat het werd omsingeld. Door overstromingen werd de rivier op sommige plekken wel twee kilometer breed.

Slechte weersomstandigheden
Vanaf het begin van het offensief bezorgden slechte weersomstandigheden de geallieerden grote moeilijkheden in hun strijd tegen de Duitsers. Generaal Horrocks, die de Britse troepen leidde, zei later over de strijd: “wat zo frustrerend was, was dat de hele operatie zo gemakkelijk zou zijn verlopen als het gewoon was blijven vriezen.” De dooi maakte van de bevroren grond een modderpoel. Alsmaar aanhoudende regen en het doorbreken van de oevers van de Rijn verergerden de situatie nog eens. Hierdoor kwamen de geallieerden maar langzaam vooruit en konden ze het voordeel van grotere aantallen soldaten en betere uitrustingen niet volledig uitbuiten.

Op 23 februari had het water zich voor de Amerikaanse troepen voldoende teruggetrokken om eindelijk de rivier over te steken en tot de aanval over te gaan. Volgens de Amerikaanse generaal Dwight D. Eisenhower was operatie Veritable “een van de felste en meest heftige campagnes van de oorlog” en “een bittere strijd van uithoudingsvermogen tussen de geallieerden en de Duitsers.”

Canadese militairen van het North Shore Regiment (3e Infanterie Canadese Divisie) klimmen op een Buffalo amfibisch rupsvoertuig tijdens de start van operatie Veritable in Nijmegen. Het doel van de 3e Canadese divisie was om de zuidelijke oever van de rivier de Waal van Nijmegen naar Millingen te zuiveren en vervolgens de grens met Duitsland over te steken. De specifieke taak van het North Shore regiment was het veroveren en behouden van de steden Zandpol en Kekerdom en fabrieken aan de zuidkant van de Waal. Door de inzet van de Buffalo’s konden de doelen gemakkelijk worden bereikt. In het begin van de avond werden alle gestelde doelen ingenomen. De Duitsers zetten een aanval in op Zandpol, maar deze wordt afgeslagen door de North Shores. Bij deze aanval sneuvelden er 10 Canadezen en raakten er twaalf gewond, 78 Duitsers werden krijgsgevangen gemaakt.

Vanuit een andere hoek zijn de militairen van het North Shore Regiment tijdens de start van operatie Veritable gefotografeerd op de Ubbergseweg in Nijmegen. Op de achtergrond is het Hollands Duitsch Gemaal te zien. Achter het gemaal is een gedeelte van de Waalbrug te zien.

Indrukwekkende toen en nu foto van de Molenweg in Groesbeek met uitzicht op restaurant Oude Molen. Deze foto toont Britse Churchill-tanks van de 34e Tankbrigade tijdens operatie Veritable op 8 februari 1945. Om het offensief te ondersteunen, zetten de Britten en Canadezen enorm veel artillerie in. Er zouden ongeveer 1.050 kanonnen worden ingezet, waaronder 576 veldkanonnen, 280 middelzware en 122 zware en superzware. Ook werden er 72 stuks luchtdoelgeschut ingezet.

Tijdens operatie Veritable rukte het Schotse 5th Black Watch Battalion op van Pyramid Hill, via Milsbeek om contact te maken met de 1st Gordon Highlanders en van het Reichswald via Ottersum naar Gennep. Deze stad was van strategisch belang voor de aanval op de Duitse stad Goch. Helaas hadden de Duitsers de brug in Gennep opgeblazen en zich ingegraven achter de rivier de Niers. In de nacht van 11 op 12 februari 1945 werd besloten om met boten de Niers over te steken. De oversteek werd gevolgd door hevige straatgevechten, elk huis in het verwoeste centrum van Gennep moest één voor één worden gezuiverd.

Tom Renouf, een van de Schotse soldaten, schrijft in zijn dagboek: ‘De winkelpuien zijn allemaal vernield en de daken van de huizen staan op instorten. Ik stormde een huis binnen en kwam drie Duitsers tegen. Een schreeuwde het uit van de pijn, hij had een gebroken dijbeen. De soldaten waren oud en bang en leken blij krijgsgevangen genomen te worden…”

Na de eerste aanval op 11 februari om 07.15 uur en de verovering van de opgeblazen brug werd in hoog tempo gewerkt aan de bouw van een baileybrug over de vernielde Niersbrug om het zware materieel de stad in te leiden.

Op deze geënsceneerde foto is goed te zien hoe de Britse militairen van de C-Company, 5th Black Watch verwikkeld zijn in hevige straatgevechten in Gennep. De situatie is nu helemaal veranderd, het huis in het midden staat er nog steeds.

Duitse krijgsgevangenen worden in Ottersum (Gennep) geëscorteerd door Schotse soldaten van de 5/7 Gordon Highlanders, 51st Highland Division. Na hevige straatgevechten werd Gennep op 12 februari 1945 bevrijd. De verovering van Gennep was essentieel om de weg vrij te maken voor de opmars naar de Duitse stad Goch en het hart van Duitsland.

Indrukwekkende foto van een Britse 17 Pounder Valentine, Mk I, Archer in een ondergelopen straat in Kranenburg (Duitsland) tijdens operatie Veritable. Tijdens de start van operatie Veritable bliezen Duitse ingenieurs de sluisdeuren bij het Wylermeer op, kort hierna volgde de sluis bij Bienen. Na oponthoud door mijnen en modder werd Kranenburg op 8 februari 1945 om 18.30 uur veroverd door de Britse infanterie, maar toen ontdekten ze dat de hoofdstraat Nijmegen-Kleve al onder water stond.

Op 10 februari bleef het water stijgen. Om die reden gebruikten de geallieerden boten die voertuigen brachten naar het hoger gelegen gebied tussen Kranenburg en Nütterden. Hier was de weg hoger dan elders. Deze overstroming tot aan de Kranenburgbocht zorgde voor een groot verkeersprobleem. Omdat het merendeel van de bevolking echter al in september 1944 was geëvacueerd, hadden zij geen last van het water.

Toen en nu foto van Britse soldaten van de 15th Scottish Division met hun nieuwe trofee in de Duitse stad Kranenburg tijdens operatie Veritable. Deze operatie werd ook wel bekend als de slag om het Reichswald. Het was de grootste Britse en Canadese operatie sinds Normandië.

Op 17 februari 1945 naderden drie Britse divisies de Duitse stad Goch tijdens operatie Veritable. De 53rd (Welsh) Infantry Division en de 43rd (Wessex) Division vanuit het noorden en noordoosten, en de 51st (Highland) Division vanuit het westen ten zuiden van de Niers. Generaal Horrocks plande een volledige operatie om de stad Goch in te nemen. De operatie verliep zoals gepland. In de nacht van 17 op 18 februari 1945 vestigde de 44th Brigade zeven oversteekplaatsen over de antitank gracht op ongeveer 2500 meter van het centrum van de stad. Ze stuitten op zwaar mitrailleurvuur, maar tegen middernacht hadden ze allebei geconsolideerde bruggenhoofden over de antitank gracht gevestigd .

Aan de andere kant van de Niers viel de 153e brigade van de Highland Division zoals gepland aan en was het zuidelijke deel van de stad binnengedrongen. Het puin van de bombardementen stopte de opmars van de tanks, hierdoor was de infanterie de gehele dag en nacht betrokken bij felle straatgevechten. De Duitse garnizoenscommandant gaf zich op 19 februari over, maar de verwarde gevechten zouden ten zuiden van de Niers nog 48 uur voortduren. Tegen de avond van 21 februari 1945 was de gehavende stad Goch vrij van Duitse troepen. Op deze foto is te zien hoe Duitse krijgsgevangenen worden afgevoerd via de straten van Goch op 20 februari 1945. © IWM B 14759

Een Daimler Scout Car van de Britse 15th Scottish Infanterie Divisie passeert op 20 februari 1945 de watertoren aan de Klever Straße in Goch. © IWM B 14797

Op 11 februari wordt Kleve bevrijd, en op 20 februari Goch. Balfour is meteen ter plekke om historisch waardevolle bouwwerken, kunstobjecten en documenten te beschermen tegen vernieling en plundering. De stiftkerk van Kleve is door bommen volledig vernield, maar het lukt hem om delen van twee grote hout gesneden altaarstukken uit de 16e eeuw te bergen en in veiligheid te brengen. In Goch treft hij het stadsarchief aan in een weggeslagen gebouw dat al deels geplunderd is. Hij verzamelt de archieven en brengt deze in in totaal drie volgeladen vrachtwagens naar Kleve.

In het capucijnerklooster in Spyck heeft hij zijn hoofdkwartier ingericht. In Kalkar treft hij het stadsarchief aan achter half gebarricadeerde kamers. Hij markeert de deuren met de mededeling dat hier zaken van historische waarde liggen. Dat doet hij ook bij het parochiearchief in Kranenburg. Een grote verdienste van Balfour is het behoud van de Gochse Steintor, een monumentale poort en onderdeel van de middeleeuwse stadsvesting.

Hoe chaotisch het in die dagen in het door de oorlog verwoeste Kleve was, blijkt wel uit het feit dat de precieze sterfdag en de precieze omstandigheden waarin Ronald Balfour is te komen overlijden, niet bekend zijn. Balfours documenten van 3 maart 1945 zijn zijn laatste levensteken. De ouders krijgen 4 maart 1945 als sterfdag medegedeeld. Volgens zijn graf op het Britse militaire kerkhof in het Reichswald stierf hij op 10 maart. Men gaat er nu vanuit dat Balfour op het stationsplein in Kleve dodelijk getroffen werd door een granaatsplinter. In de korte tijd dat Balfour werd ingezet door de MFAA wist hij talrijke kunstschatten in veiligheid te brengen. Kleve en Goch zijn hem nog altijd zeer dankbaar en eren hem onder andere met een eigen straatnaambord en een luisterplek van de Liberation Route Europe.

Op deze toen en nu foto is de 14de eeuwse Gochse Steintor te zien. Op elke muur hadden de nazi’s een tekst van de Hitlerjugend geplaatst. Het was praktisch het enige onbeschadigde gebouw in Goch. © IWM B 15098

Bronnen:

• Official History of the Canadian Army in the Second World War, Vol III The Victory Campaign: The Operations in Northwest Europe, 1944-45 by Stacey, C.P.
• The long left flank by Jeffrey Williams
• Alastair Borthwick: Battalion: British Infantry Unit’s Actions from El Alamein to the Elbe, 1942-45.
• Liberation Route Europe

Tijdens de Tweede Wereldoorlog was de Waalbrug in Nijmegen van groot strategisch belang. Na operatie Market Garden in 1944 hielden de geallieerden de brug ongeschonden in handen, wat cruciaal was voor bevoorrading en controle over de Waal. In januari 1945 probeerden de Duitsers de brug te vernietigen met mini-onderzeeërs van het type Biber.

De Waalbrug
De indrukwekkende verkeersbrug bij Nijmegen, een belangrijk strategisch doel tijdens operatie Market Garden, overspande de kolkende Waal. Deze brug, die intact werd veroverd, was cruciaal voor de geallieerden om troepen en voorraden naar de Betuwe te verplaatsen en controle over het gebied te behouden. Aangezien de Waal de belangrijkste zijtak van de Rijn is, speelde de brug een sleutelrol in de toekomstige offensieve plannen van de geallieerden. In november en december 1944 stuurden de Duitsers drijvende mijnen de Waal af, wat schade toebracht aan een pontonbrug en een bedreiging vormde voor de verkeersbrug. Na verschillende mislukte pogingen om de brug met netten en booms te beschermen, ontwierp luitenant J. Johnson van het Canadese Forestry Corps een innovatieve “finning boom”, die door een eenheid van Forestry Company No. 30 werd gebouwd.

De Waalbrug wordt door de geallieerden met afweergeschut en zoeklichten beschermd.

De Duitse aanval
De Duitse aanval op de Waalbrug werd uitgevoerd door Marine-Einsatz-Kommando 40 (MEK 40) en K-Flotille 266, opererend vanuit Emmerich. Om de brug te vernietigen, was het noodzakelijk eerst de verdedigingsnetten en de “Finning booms” te doorbreken. Hiervoor werden 240 lucht-landmijnen aangepast zodat ze geschikt waren om in de rivier te drijven. In de nacht van 12 op 13 januari 1945 liet MEK 40 de mijnen in batches van zestig met tussenpozen van een half uur stroomafwaarts drijven. De mijnen waren uitgerust met tijdzekeringen, afgestemd om enkele minuten langer mee te gaan dan de berekende tijd die nodig was om de netten te bereiken. De aanval werd ondersteund door de inzet van 21 Biber-midgetonderzeeërs van de K-Flotille 266, verdeeld over twee golven. De eerste golf, bestaande uit 17 Bibers, richtte zich op het vernietigen van de torpedonetten en beschermende structuren rond de brug. De tweede golf, bestaande uit vier Bibers, had als doel de brug zelf aan te vallen. Hoewel de Bibers innovatief waren ontworpen voor het afleveren van torpedo’s of mijnen, waren ze technisch kwetsbaar. Veel Bibers kampten met mankementen, en hun bemanningen waren blootgesteld aan grote risico’s tijdens deze gevaarlijke missie.

Veel Bibers kampten met mankementen, en hun bemanningen waren blootgesteld aan grote risico’s tijdens deze gevaarlijke missie.

De Geallieerde verdediging
De verdediging van de Waalbrug werd verzorgd door Canadese en Britse troepen, waaronder het 4th Battalion, The Lincolnshire Regiment, en de Canadese  Stormont, Dundas and Glengarry Highlanders. Zij beschikten over luchtafweer, afweergeschut en mitrailleurstellingen. De Canadese waarnemers van de “C”-compagnie speelden een cruciale rol tijdens de aanval. Rond 11:00 uur op 13 januari 1945 observeerden zij een grijs object dat stroomafwaarts dreef. Het bleek een Biber-mini-onderzeeër te zijn. Uit hun rapport volgt een gedetailleerde beschrijving van de onderzeeër: ongeveer 10,5 meter lang, met een torenstructuur van 2,7 meter en een breedte van 1,2 meter aan de basis. Bovenop waren vermoedelijk een radio-richtingsapparaat en een periscoop gemonteerd.

Een uitgebreid Canadees rapport over de ingezette Bibers. © Library and Archives Canada

Toen de onderzeeër begon te draaien en stroomopwaarts voer, werd besloten actie te ondernemen. Machinegeweervuur werd geopend, wat leidde tot een chaotische situatie. De Biber legde aan bij een oever waar drie mannen in lichte uniformen de onderzeeër benaderden. Zij probeerden het vaartuig te bergen, maar werden onder vuur genomen. Drie mannen slaagden erin te vluchten, terwijl drie anderen, waaronder gewonden, achterbleven. Later arriveerden Duitse hulpverleners met een Rode Kruis-vlag om de gewonden te evacueren, wat erop wees dat een van de bemanningsleden mogelijk een belangrijk persoon was.

Aanvallen en verliezen
Naast de Biber die door de “C”-compagnie werd onderschept, werden nog twee andere onderzeeërs waargenomen. Eén werd door artillerie beschoten en vernietigd, waarbij de schroef later werd teruggevonden. Een derde Biber werd stroomafwaarts gesignaleerd, dook kort onder water, en verdween daarna volledig. In totaal gingen zes Bibers verloren tijdens de aanval, en acht bemanningsleden kwamen om het leven. Ondanks deze Duitse inspanningen bleef de Waalbrug intact en operationeel. De Canadezen repareerden onmiddellijk de schade aan de beschermende netten en de brug zelf.

Bibers na de oorlog
Enkele van de ingezette Bibers zijn later teruggevonden. In Emmerich werd een Biber met nummer 210 geborgen, die nu tentoongesteld staat in het Rheinmuseum. Een ander wrak werd in 2009 bij Gendt langs de Waal opgegraven en bevindt zich momenteel in Fort Pannerden. Het Oorlogsmuseum Overloon bezit ook een Biber (nummer 205), die vermoedelijk tot dezelfde eenheid behoorde.

In de War Diary van de Stormont, Dundas and Glengarry Highlanders wordt de aanval met de Duitse Bibers beschreven. © Library and Archives Canada

Bronnen:

• War Diary Stormont, Dundas and Glengarry Highlanders, January 1945
• War Diary 9th Canadian Infantry Brigade, January 1945
• Wikipedia
• Traces of War

In de aanloop naar operatie ‘Veritable’ op 8 februari 1945, ervoeren de Canadese troepen in Nederland een betrekkelijk kalme winter. Toch onthulde de Kerstavond van 1944, te midden van patrouilles en kleine aanvallen, een onverwachte kant van oorlog: een moment van menselijkheid en onvoorspelbare gebeurtenissen die het karakter van het front veranderden.

De barre omstandigheden aan het front
In november 1944, na de Slag om de Schelde, nam het Canadese 1e Leger een groot deel van de frontsector van het Britse 2e Leger over. Deze overname verlengde de frontlijn van de Canadezen tot ruim tweehonderd kilometer. In de daaropvolgende maanden moesten de Canadese militairen zich staande houden tegen felle Duitse tegenaanvallen, artilleriebeschietingen en de ontberingen van het ongunstige weer. Het statische front in Nederland kenmerkte zich door zwaar weer, met wekenlange regen in oktober en november, gevolgd door een strenge winter die in geen jaren zo grimmig was geweest. Ondanks deze moeilijke omstandigheden keken de militairen reikhalzend uit naar het jaarlijkse Kerstdiner, een traditie waarbij officieren hun ondergeschikten bedienden op Kerstavond of 1e Kerstdag. Het Duitse offensief in de Ardennen zorgde echter voor herhaalde uitstel van het Kerstdiner, omdat eenheden in staat van paraatheid werden gebracht of onmiddellijk naar het front moesten vertrekken.

De Canadese soldaten Jim Hines, Harvey Hunter en George Sporbeck van de Black Watch in de buurt van hun schuil loopgraaf in Groesbeek op 3 februari 1945. © Library and Archives Canada.

Temidden van de ijzige kou en de spanningen van de oorlog probeerden de Canadese soldaten een vleugje warmte en menselijkheid te brengen naar de barre omstandigheden aan het front. Ondanks de ontberingen en het gevaar dat hen omringde, slaagden velen erin om tijdens deze feestelijke avond een gevoel van samenhorigheid en solidariteit te creëren. In zelfgemaakte schuilplaatsen werden kaarsen aangestoken en provisorische Kerstversieringen opgehangen. Soldaten deelden hun schamele voorraden en probeerden zo goed mogelijk een feestelijke sfeer te creëren te midden van de hardheid van de oorlog. Voor velen was het een moment van reflectie, waarin ze hun gedachten lieten afdwalen naar geliefden thuis en de vrede die ze hoopten te herstellen.

Voor velen was het een moment van reflectie, waarin ze hun gedachten lieten afdwalen naar geliefden thuis en de vrede die ze hoopten te herstellen.

Kerst aan het front
De Canadese soldaten zullen Kerstmis 1944 herinneren als een dag waarop een soort wapenstilstand leek te heersen aan hun kant van het front. In de ochtend krijgt de 4e Canadese Infanteriebrigade meldingen van het Royal Regiment of Canada dat Duitse troepen in nabijgelegen loopgraven kerstliederen zingen vanaf hun voorste posities. Aan het front van de 3e Infanteriedivisie, documenteerde Luitenant Donald Pierce, vergezeld door een peloton van de North Nova Scotia,  de ongekende gebeurtenissen in zijn dagboek, dat later de basis zou vormen voor het boek “Journal of a War” (1965).

De bemanning van de Essex Scottish Regiment bij een mortier stelling bij Groesbeek op 24 January 1945.

“Nergens een geluid, geen schot. Ik heb sterk het gevoel dat ik stilte kan zien,” schreef Luitenant Pierce. “De rivier, die duidelijk zichtbaar is voorbij het ijzige veld, draagt een paar drijvende takken, en de sneeuwvlokken die vrij traag naar beneden vallen, zijn de enige dingen met beweging.” Deze ongewone dag van kalmte en sereniteit leek beide zijden van het conflict te hebben beïnvloed. “Een paar minuten geleden was ik er zeker van dat ik de sneeuwvlokken op mijn gevechtsjas kon horen vallen. Een schreeuw zou mijlenver te horen zijn. Ik heb nog nooit zo’n stilte gezien,” voegde Luitenant Pierce toe.

Bovenop de frontlinie leek het erop dat zowel de geallieerden als de Duitse troepen besloten hadden alles af te blazen, alsof deze dag boven de gruwelen van de oorlog uitsteeg. Het was een onverwachte dag van eenheid en broederschap, waar stilte sprak en vrede zich, zij het tijdelijk, over het strijdtoneel verspreidde. Volgens de War Diary van de Calgary Highlanders, werden zij op Kerstavond verrast door Duitse fronttroepen die accordeon en hoorn bespeelden. Een symfonisch gebaar dat werd beantwoord met een salvo van geweren, stens, brens, granaten en mortieren van Canadese zijde.

Op eerste kerstdag deed zich echter iets bijzonders voor: ‘Brigade-generaal Megill bezocht onze vier compagnieën, vergezeld van Luitenant-kolonel R.L. Ellis, en wenste alle mannen een Vrolijk Kerstfeest. Het vermaakte hen beiden te horen dat de Duitsers onze mannen de vorige avond hadden getrakteerd op kerstliederen, waaronder Jingle Bells, Holy Night, en het concert hadden afgesloten met ons volkslied, Oh Canada… Om 18:00 uur nam Sergeant-majoor Vince Bowen onze doedelzakspelers mee naar de loopgraven van de D-Compagnie om de Duitsers op onze beurt te trakteren op kerstmuziek.’

Bemanningsleden van een tank van het Britse 4th Battalion van het Royal Tank Regiment van de 4th Armoured Division pakken een kerstpakket uit. De tank is uitgedost als “rijdende kerstboom”. © Imperial War Museum

Sergeant Frank Holm van de Calgary Highlanders voegde in zijn dagboek toe: ‘Toen onze doedelzakspeler hoorde dat de Duitsers Kerstmuziek speelden, raakte dat bij hem een gevoelige snaar. Het idee van tegenstanders die elkaar met menselijkheid en kameraadschap behandelden op Kerstmis. Hij pakte zijn doedelzak en begon te spelen. Helaas waardeerden de Duitsers het huilende geluid blijkbaar niet en vuurden mortiergranaten af rondom hem. Het enige wat geraakt werd, was zijn trots als musicus.’

Enkele eenheden van het Canadese The Toronto Scottish vierden ook Kerstmis bij Groesbeek. Op 25 december 1944 serveerden officieren, zoals gebruikelijk, het Kerstdiner aan onderofficieren en manschappen. De avond voor Kerst zongen de Canadezen ‘Silent Night-Holy Night’ in de open lucht, en tot ieders verrassing begonnen de Duitsers aan de andere kant van de frontlijn met ‘Stille Nacht-Heilige Nacht’.

‘De Duitsers bleken betere zangers te zijn dan de Canadezen,’ merkte majoor Grant op.

In het oorlogsdagboek van de Toronto Scottish wordt op 24 december 1944 melding gemaakt van het geluid van een trompet afkomstig van de Duitse linies. © Library and Archives Canada.

Temidden van de koude en stille nacht aan het front bij Groesbeek, doorbrak het Régiment de la Chaudière de rust op een onconventionele manier op Kerstavond. J. Armand, een lid van het regiment, deelde zijn ervaring van een opmerkelijke episode waarbij mortiergranaten en muziek een onverwachte symfonie vormden. “Op Kerstavond zaten we vlakbij de Duitsers,” herinnert J. Armand zich. “Ze voerden geen patrouilles uit, en we hoorden dat ze een paar borrels namen. Om middernacht lieten ze via een luidspreker Kerstliederen horen. Ik besloot daarop te reageren met een paar mortiergranaten, gewoon om te laten weten dat we nog steeds geen vrienden waren.” De reactie op het mortiervuur was echter even opmerkelijk als onverwacht. De Duitsers speelden na het dreigende geluid van explosies ‘Lili Marleen’, waarna de muziek plotseling verstomde. Ondanks de gespannen situatie hadden de mannen aan beide zijden van het front heimwee naar huis, wat resulteerde in een moment van gedeelde menselijkheid. “Al onze mannen waren katholiek, en de aalmoezenier liep met de communie van loopgraaf naar loopgraaf,” voegt J. Armand toe. Dit gebaar van religieuze verbondenheid benadrukte de universele behoefte aan troost en hoop, zelfs te midden van de grimmige realiteit van oorlog.

Om middernacht lieten ze via een luidspreker kerstliederen horen. Ik besloot daarop te reageren met een paar mortiergranaten, gewoon om te laten weten dat we nog steeds geen vrienden waren.

Joe Pigott van het Royal Hamilton Light Infantry bevond zich tijdens de Kerstnacht in een schuttersput bij Groesbeek. Hij beleefde het als volgt: ‘Het dorp Groesbeek bevond zich ten zuidoosten van Nijmegen. In Groesbeek keken we de vijand aan de andere kant van de straat letterlijk in het gezicht. Ik herinner me dat het met Kerstmis dat jaar zowel overdag als ’s avonds bijzonder rustig was. We konden de Duitsers horen zingen en op de accordeon spelen. Maar vlak voor middernacht, toen het heel rustig was geworden, riep een van de Canadese soldaten ineens keihard: ‘Hitler is een hoerenzoon!’ Dertig seconden lang was er een doodse stilte, toen klonk van de andere kant van de straat: ‘Net als Mackenzie King!’

In de archieven zijn enkele zelfgemaakte Kerstkaarten gevonden, gecreëerd door Canadese militairen van het South Saskatchewan Regiment die langs de Maas bij Molenhoek waren gepositioneerd. Deze kaarten getuigen van de vastberadenheid en creativiteit van de soldaten te midden van de ontberingen van oorlog. © Library and Archives Canada.

Een Duits kerstcadeautje
Ben Dunkelman van de Queen’s Own Rifles Of Canada herinnert zich het unieke vuurwerk dat de Duitsers aanboden als hun ‘kerstcadeautje; ‘Ik herinner me Kerstmis 1944 nog heel goed. We lagen in stelling uit te kijken over vlakten langs de Waal en een stuk Duitsland, en de Duitsers lagen in zwaar versterkte stellingen tegenover ons. Omdat het Kerstavond was, voelden we ons ontspannen. Aan de Duitse kant was een Kerstfeest aan de gang; we konden meisjes horen praten en zingen, kennelijk hadden ze veel plezier. Het werkte aanstekelijk op mijn mannen en ze begonnen zelfs uit de loopgraven te klimmen, wat me toch te gortig werd. Juist op dat moment begonnen de Duitsers allerlei soorten lichtspoormunitie af te schieten; het was het mooiste dat ik ooit had gezien. Veel beter dan echt vuurwerk. En toen gaven ze zonder enige waarschuwing vooraf een zwaar spervuur af op onze stelling. Godzijdank waren de mannen alweer in dekking. Dat was ons kerstcadeautje van Hitlers nazi-Duitsland.’

Aan de Duitse kant was een kerstfeest aan de gang; we konden meisjes horen praten en zingen, kennelijk hadden ze veel plezier.

Het Kerstmenu van het South Saskatchewan Regiment op 25 december 1944. © Library and Archives Canada.

Aan de frontlinie van de North Nova Scotia Highlanders, werd er een bijzondere viering gehouden. Terwijl de winterse lucht helder was en de temperaturen laag, maakten twee compagnieën hun weg naar Hotel de Groot voor een onvergetelijk kerstdiner. Te midden van de bevriezende omstandigheden spraken de dominee, de kolonel en de brigadier met de mannen. Elke soldaat genoot voor het Kerstdiner van een fles bier, en nadat de kalkoen was geserveerd, nam een vierkoppig orkest van de Novas het over. Ze speelden alle bekende kerstliederen, waardoor de aanwezigen het dak eraf zongen. De gelukkige soldaten marcheerden na het kerst dinner uit het hotel, waarbij de zon fel scheen en het ijs langs de dijken glinsterde. De lucht was doordrenkt met een frisse energie die een gevoel van beweging en vitaliteit aan de mannen gaf. Terwijl de D Compagnie terug marcheerde naar hun posities, vulden hun stemmen de lucht tot halverwege de loopgraven.

Terwijl de D Compagnie terug marcheerde naar hun posities, vulden hun stemmen de lucht tot halverwege de loopgraven.

Canadese soldaten schilderen versiersels op een doek voor het Kerstfeest in Nijmegen. © Library and Archives Canada.

Ondanks de dreiging van de oorlog leken ze, gehuld in de magie van kerst, geen kwade gedachten te koesteren. Aan de overkant van het water konden de Duitsers de melodieën van Kerstliederen horen. Vervolgens vulden de zachte tonen van “Stille Nacht, Heilige Nacht” de stille nachtlucht, zowel in het Engels als in het Duits. Op dat moment werden de mannen aan beide zijden van het front, zij het kortstondig, verenigd in het vieren van de Kerstgedachte. Bij de aankomst in de loopgraven werden de mannen verrast door een onverwacht geschenk.

Een zwerm wilde eenden landde op het moeras achter hun posities, als een geschenk van de Kerstman zelf. Korporaal Pulsifer en zijn kameraden, die voorzien waren van Bren- en Sten-mitrailleurs, besloten zich aan een eendenjacht te wagen. Hun enthousiasme resulteerde echter in negentien neergeschoten eenden, zonder dat er een enkele maaltijd uit voortkwam. De mannen beseften al snel dat het afvuren van een salvo van een Bren machinegeweer weinig overliet van het eendenvlees; wat resteerde waren slechts veren en botten op het water.

Naarmate de avond vorderde en de honger weer toesloeg, deed zich een onverwachte gebeurtenis voor. Een geit van redelijke conditie liep voor de posities van het 16 Platoon een mijnenveld in. Het geitengebraad dat volgde, zorgde voor een onvergetelijke Kerstmaaltijd aan het front, waarbij de mannen zich verbonden voelden door het delen van deze bijzondere ervaring te midden van de uitdagende omstandigheden van de oorlog. Zo werd Kerst aan de frontlinie van de North Nova Scotia Highlanders een gedenkwaardige viering van saamhorigheid, vreugde en onverwachte wendingen.

Op 25 december werden de Canadese officieren en soldaten van 5 Platoon, B Company, Toronto Scottish Regiment (MG) getrakteerd op hun Kerstmaaltijd, gevolgd door sigaren als feestelijke afsluiting! Gedurende deze tijd waren de Toronto Scottish gelegerd op Landgoed Elshof bij Malden. © Library and Archives Canada.

Het bijzondere Kerstdiner
Doug Shaughnessy van de Royal Winnipeg Rifles was tijdens de Kerstdagen gestationeerd bij een gastvrije Nederlandse familie. ‘Terwijl wij ons gereedmaken om ons Kerstdiner op te halen, zaten zij aan hun tafel voor hun eigen bescheiden maaltijd. Twee stukken brood, een beetje boter of kaas en drie of vier personen om ervan te eten – een tafereel dat de schaarste en ontberingen van die tijd weerspiegelde. Toen we naar de eethal gingen voor ons eigen avondmaal, had het regiment een bijzonder Kerstdiner voor ons geregeld – met twee flessen bier, kalkoen en allerlei andere lekkernijen die ze speciaal uit Canada hadden laten komen.

Voor mij, en velen met mij, was dit een van de meest memorabele Kerst ooit.

Een Nederlandse jongen houdt een bord vast met de tekst “Christmas 1944, Geallieerde Vrienden GOD BLESS YOU” tijdens een Kerstdiner voor Canadese soldaten in ‘s-Hertogenbosch.

Na het genieten van ons eigen feestmaal, namen we even de tijd om onze mess-tins schoon te maken voordat we terugkeerden naar de frontlinie. We vulden ze opnieuw met kalkoen, aardappelen, jus en andere lekkernijen en brachten het terug naar de Nederlandse familie, een kleine daad van dankbaarheid voor hun gastvrijheid. Voor mij, en velen met mij, was dit een van de meest memorabele Kerst ooit. Te midden van de ontberingen van de oorlog en de afstand van thuis, werden we verwarmd door de vrijgevigheid van de Nederlandse gastvrijheid.’

Kerst aan de Maas
Tijdens de Kerstdag stond majoor Tim Tedlie, commandant van het ‘C’ Squadron van het British Columbia Regiment, waakzaam aan de oevers van de Maas. Zijn metgezellen waren zijn Sherman-tank en een koude kalkoenpoot, die hij weggespoelde met bier uit een tinnen mok. Zijn mannen hadden enkele uren eerder genoten van een uitgebreid Kerstdiner. Traditiegetrouw had het regiment, bijgenaamd de ‘Dukes’, zich gehouden aan de Canadese regiments traditie.

Een Sherman commandotank van het 13th-18th Hussars, 8th Armoured Brigade, nabij de rivier de Waal bij Nijmegen op 15 oktober 1944. © Imperial War Museum

De officieren, waaronder Tedlie zelf, hadden eerst het Kerstdiner voor de lagere rangen geserveerd, voordat ze aan hun eigen maaltijd begonnen. Een vredig tafereel dat abrupt werd verstoord toen het regiment onmiddellijk naar het front werd geroepen. Zonder aarzeling begaven Tedlie en zijn officieren zich naar hun tanks, hun Kerstdiners haastig opscheppend in mess-tins. Aan de horizon waren af en toe explosies te zien, en het geluid van een sporadisch machinegeweer doorsneed de lucht. De oorlog was onmiskenbaar aan de gang, maar het directe gevaar was niet overal tastbaar.

De oorlog was onmiskenbaar aan de gang, maar het directe gevaar was niet overal tastbaar.

Tedlie, hoewel bewust van de voortdurende dreiging, zag nog geen onmiddellijke bedreiging. Aan de flanken van de rivier explodeerden af en toe granaten, en soms verlichtte een spoor van lichtspoormunitie de duisternis. De oorlog was een voortdurende realiteit, maar op dat moment was er geen directe dreiging. Toch wist Tedlie dat dit in een oogwenk kon veranderen. Zijn scherpe bewustzijn en leiderschap zorgden ervoor dat het squadron alert bleef, klaar om te reageren op elke onverwachte ontwikkeling. Kerst aan de Maas werd een herinnering aan de onvoorspelbaarheid van het front, zelfs op de meest onwaarschijnlijke momenten.

Een tekening gemaakt voor het regimentskrantje van de Calgary highlanders in december 1944 © Library and Archives Canada.

Een onvergetelijk Kerstfeest voor Elshout
In een bewonderenswaardige daad van vrijgevigheid en saamhorigheid organiseerde het regiment The Argyll and Sutherland Highlanders of Canada op 17 december 1944 een onvergetelijk Kerstfeest voor de kinderen van Elshout. De feestelijkheden begonnen met een boeiende voorstelling getiteld “The Three Bears”, waar jong en oud samenkwamen om te genieten van een betoverende uitvoering. Het enthousiasme van de kinderen was voelbaar, met lachende gezichten die de zaal verlichtten. Na de magische voorstelling betrad de iconische Kerstman de scène, begroet door opgewonden kreten van de kinderen. Het War Diary van het regiment The Argyll and Sutherland Highlanders of Canada registreerde gedetailleerd de uitzinnige vreugde die deze speciale ontmoeting teweegbracht bij de jonge feestvierders.

Op 17 december 1944 namen kinderen uit Elshout deel aan een kerstviering, georganiseerd door de Argyll and Sutherland Highlanders of Canada. © Library and Archives Canada.

Het 1e Canadese leger in Europa krijgt de Kerstpost. 

In de donkere dagen van 1944 en 1945, te midden van de bezetting van Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog, beleefden de mensen een bijzondere en uitdagende tijd rond het traditionele Sinterklaasfeest. Terwijl de oorlog voortduurde en het dagelijks leven gekenmerkt werd door schaarste en ontberingen, probeerden de Nederlanders toch vast te houden aan hun geliefde tradities.

In 1944 en 1945 stond de Nederlandse bevolking onder druk door de voedseltekorten en beperkte middelen. Desondanks wilden families koste wat kost het Sinterklaasfeest vieren, zij het in bescheidener vorm dan voorheen. Cadeaus waren schaars, maar de creativiteit en veerkracht van de mensen zorgden voor inventieve oplossingen.

Creativiteit en veerkracht in tijden van schaarste
Een opvallend fenomeen was de betrokkenheid van geallieerde troepen, met name de Canadezen, die een hartverwarmende rol speelden in het in stand houden van de Sinterklaastraditie. Zodra de Canadezen hoorden van het Nederlandse gebruik om op 5 december het Sinterklaasfeest te vieren, namen tal van geallieerde eenheden het initiatief om hieraan mee te werken. Ondanks dat de Goedheiligman niet bekend was in de Angelsaksische wereld, namen soldaten enthousiast de hoofdrollen van Sint en Piet op zich. In tal van regimenten werden Sinterklaasvieringen georganiseerd, waarbij kinderen werden verrast met cadeaus en lekkernijen.

Militairen van het No. 2 Motor Ambulance Convoy Detachment, Royal Canadian Army Service Corps (R.C.A.S.C.) tonen in Nijmegen speelgoed dat tijdens een feest aan Nederlandse kinderen zal worden geschonken. © Library and Archives Canada.

Een treffend voorbeeld komt van het Canadese regiment Fort Garry Horse, dat op 6 december 1944 tweehonderd kinderen in Nederasselt en Balgoy bij Nijmegen verwelkomde. De sfeer van hoopvolle verwachting vulde de ruimte toen Sinterklaas en zijn geïmproviseerde Pieten, gespeeld door de Canadese soldaten, de zaal betraden. ‘In de gezinnen zet men koffie, thee of champagne klaar voor het nachtelijk bezoek van Sint-Nicolaas en zijn dienaren. Er is een goede en zwarte Piet. De eerste deelt snoep en geschenken uit, de tweede stopt stoute kinderen in de zak.

Er was een sfeer van hoopvolle verwachting toen de kinderen het bonte paard zagen binnenkomen (de schimmel was ziek) en een in kleurige jurken gestoken figuur, Sandy McPherson, voorafgegaan door de Pieten Davies en Howard Smith (de tandarts). Wat een opwinding! Toejuichingen van de oudsten, niet weinig tranen bij tieners en verbaasde gezichten bij de kleinsten. De kwaaie Zwarte Piet ontdekte hier en daar een stout kind, dat tot grote pret van de anderen werd opgetild en de zaal uitgedragen werd. Spoedig deelde de Sint cadeaus uit, waarvoor alle militairen een bijdrage hadden geleverd en die netjes waren ingepakt. Er was genoeg voor alle kinderen en toen ze naar huis gingen, wisten we dat het een goed bestede dag was geweest.’

Er was genoeg voor alle kinderen en toen ze naar huis gingen, wisten we dat het een goed bestede dag was geweest.

Sinterklaas in een Bren Carrier tijdens de intocht in Wijchen. © Library and Archives Canada.

Kapitein George G. Blackburn, een Canadese observatieofficier voor de artillerie, maakte op 5 december 1944 voor het eerst kennis met het Sinterklaasfeest. Laat in de middag, terwijl de Sergeant-Majoor hem naar zijn onderkomen leidde, werd hij getuige van een betoverende gebeurtenis: een lange man met een witte baard, gekleed als een bisschop met een mijter en een mantel van paars en goud. Hij werd vergezeld door een man in extravagante bordeauxrode, oosterse kledij met een tulband in dezelfde kleur, die een bisschopsstaf droeg. Ze bewogen zich langzaam door de dorpsstraat, omringd door een zwerm zeer jonge kinderen.

De Sergeant-Majoor, die daar sinds de ochtend met de verkenningsploeg was, kon het fenomeen verklaren. “Dit is 5 december, de avond voor het feest van Sint-Nicolaas,” legde hij uit, “de dag waarop deze welwillende heer en zijn dienaar traditioneel cadeautjes brengen voor de brave kinderen van Nederland. Dit jaar moest hij echter aan de kinderen vertellen dat vanwege de oorlog sommige cadeautjes misschien niet mogelijk zouden zijn.”

In zijn boek ‘The Guns of Victory’ vervolgt Blackburn zijn beschrijving van het Sinterklaasfeest: ‘Welnu, het lijkt erop dat deze vader individuele Sinterklaas brieven schrijft aan zijn kinderen. Je ondervraagt hem zo goed als je kunt met sporadische Nederlandse woorden, terwijl je naar het kartonnen huis en het schrijfblok wijst. Hoewel hij alleen in het Nederlands antwoordt, wordt zijn bedoeling duidelijk wanneer hij enige pantomime toevoegt: het kartonnen huis is het enige dat ze van Sinterklaas hebben voor hun twee kleine kinderen die nu boven slapen. Je springt op en rent naar je kamer, waar je munitiekist met lekkernijen naast je slaapzak op de grond rust. Een blikje echte Canadese rode zalm, een zakje winegums (uit het laatste pakket van je moeder), en twee reusachtige melkchocoladerepen en een volle pond gezouten pinda’s (van je vrouw) vormen een behoorlijke stapel wanneer je ze naar binnen draagt en op de keukentafel voor de verbaasde vader plaatst. De ontroerende en vreugdevolle reactie van de man en vrouw zou bijna tranen kunnen opwekken. Je wijst naar de dingen en zegt “Sinterklaas”, en wijst dan naar boven waar de kinderen slapen. Dan wijs je naar jezelf en schudt je hoofd “nee, nee”, en herhaalt opnieuw “Sinterklaas” terwijl je wijst naar het snoepgoed en de pinda’s. Wanneer ze uiteindelijk beseffen dat de kinderen moeten geloven dat de cadeautjes van Sinterklaas komen, knikken ze met een glimlach en vegen ze hun tranen weg.’

De ontroerende en vreugdevolle reactie van de man en vrouw zou bijna tranen kunnen opwekken.

Kapitein Saunders van de 18th Light Field Ambulance houdt Jan van Noord uit Deurne op zijn arm tijdens het Sinterklaasfeest.

Een ander opmerkelijk verhaal is van het Canadese regiment ‘The Black Watch of Canada’, gelegerd in de omgeving van Cuijk. In hun War Diary van 6 december 1944 werd genoteerd hoe soldaten pakketjes samenstelden met snoep, chocolade en cake uit ontvangen pakketten, en deze stiekem bezorgden bij families in Cuijk als dank voor hun gastvrijheid. ‘Vandaag is in dit land het feest van Sint-Nicolaas, waarbij het gebruikelijk is om cadeautjes aan de kinderen te geven. Sommige mannen stelden pakketjes samen met snoep, chocolade en cake uit pakketten die ze van thuis hadden ontvangen. Op slinkse wijze lieten ze deze bezorgen bij de families in Cuijk die zo vriendelijk voor hen waren geweest tijdens hun verblijf daar.

De jongens van de A Company speelden in Malden Sinterklaas voor de kinderen in het huis waar ze hun kantoor hadden. Ze vulden klompen met snoep en andere lekkernijen die geliefd zijn bij kinderen over de hele wereld. Bij het ontwaken in de ochtend ontdekten ze dat ze de ontvangers waren van vier eieren en een half pond boter, cadeaus vermoedelijk van Sint-Nicolaas.’

Sommige mannen stelden pakketjes samen met snoep, chocolade en cake uit pakketten die ze van thuis hadden ontvangen.

In het oorlogsdagboek van de Black Watch of Canada wordt op 6 december 1944 melding gemaakt over het Sinterklaasfeest. © Library and Archives Canada.

De schimmel ingeruild voor een moderne jeep
In het bevrijde Maastricht ging een bijzondere Sinterklaas langs de scholen. Zijn schimmel had hij ingeruild voor een moderne jeep, aangezien er door de oorlogsinspanningen geen plek meer was voor het dier op de schepen. Deze niet-traditionele Sinterklaas sprak vloeiend Engels, opgedaan tijdens zijn doorreis in Amerika. Hoewel hij met appels strooide in plaats van pepernoten, werd zijn aanwezigheid door de kinderen met vreugde begroet. Het was een illustratie van hoe de Sinterklaastraditie, ondanks de omstandigheden, levendig bleef en zelfs een internationaal tintje kreeg. Ook in andere steden zoals Grave, Escharen en Velp werden Sinterklaasfeesten georganiseerd door geallieerde soldaten, die de kinderen verrasten met cadeaus en lekkernijen. De Graafsche Courant bevatte bedankberichten voor de soldaten, die met hun initiatieven het Sinterklaasfeest tot onvergetelijke gebeurtenissen maakten. Het weeshuis in Oss werd bezocht door Britse soldaten die, ondanks niet vertrouwd te zijn met de Nederlandse traditie, het feest met cadeaus en lekkernijen tot een succes maakten.

Tekst in de Graafsche Courant.

De vreugde en dankbaarheid van de kinderen
De positieve impact van deze geallieerde betrokkenheid wordt treffend beschreven door John Honsberger van de 4th Canadian Armoured Division. Hij herinnert zich het organiseren van een Sinterklaasfeest voor Nederlandse kinderen, waarbij soldaten een klein concert gaven en zelfs een tapdansuitvoering opvoerden. ‘Het besluit werd genomen om een feest te organiseren voor deze Nederlandse kinderen. Zij zouden aanwezig zijn, en we zouden een klein concert geven, met degenen die muziekinstrumenten hadden, samen met een toneelstuk. Ik herinner me nog dat er een man opstond en een soort tapdans uitvoerde, wat behoorlijk indrukwekkend was met zijn grote, zware legerlaarzen. Het was geweldig om te zien hoe deze kinderen lachten, en daarna trakteerden we hen op een feestmaal. Het was indrukwekkend; hoewel we onze rantsoenen hadden, was dat niet voldoende. Interessant was dat bijna iedereen iets in zijn rugzak leek te hebben van thuis, en we schonken al deze items aan het feest. Het was hartverwarmend om te zien hoe deze kinderen, hoewel het voedsel voor ons misschien niet opwindend was, het als iets ongelooflijks beschouwden. Voor velen van hen was het voedsel vanwege hun leeftijd iets dat ze zich niet konden herinneren. Het was ongelooflijk hoe gelukkig we deze kleine kinderen maakten. Ik herinner me dat ik nog nooit iemand zo gelukkig had gemaakt als deze kinderen.’

De brief van dank die door de burgemeester en wethouders van de gemeente Horssen is gestuurd naar de manschappen van het 8th Reconnaissance Regiment. © Library and Archives Canada.

In de Antonius-Abtkerk in Horssen organiseerde het 7th en 8th Reconnaissance Regiment op 7 december 1944 een hartverwarmend Sinterklaasfeest voor 300 kinderen. Het oorlogsdagboek vermeldt dat zowel de jonge feestvierders als de manschappen volop genoten van het festijn. Het hoogtepunt van de viering was de opvallende aankomst van Sinterklaas en zijn trouwe metgezel, die arriveerden in een gepantserd voertuig. De feestvreugde was zo groot dat de burgemeester en wethouders hun waardering niet onder stoelen of banken staken. Als blijk van dank stuurden ze een hartelijke brief naar de manschappen van het 7th en 8th Reconnaissance Regiment, waarin ze hun erkentelijkheid uitspraken voor het fantastische evenement.

We zijn ervan overtuigd dat niet alleen de kinderen, maar zelfs de ouders een mooie herinnering zullen overhouden aan dit feest.

Sinterklaasfeest bij de Canadese Glengarry Highlanders. © Library and Archives Canada

De vreugde en dankbaarheid van de kinderen, die zelden dergelijke traktaties hadden ervaren, weerspiegelen de kracht van eenvoudige gebaren te midden van moeilijke tijden. Nijmegen, dat in het najaar van 1944 al bevrijd was, liet zien dat het feest van Sinterklaas doorging ondanks de voortdurende frontlinies en onveilige omstandigheden. In het Nijmeegs Dagblad van 6 december 1944 werd beschreven hoe overal in de stad Sinterklaas enthousiast werd begroet en cadeaus werden uitgedeeld. De geallieerde autoriteiten werkten volledig mee aan de aanvoer van geschenken, en de militairen waren glunderende toeschouwers bij het plezier van de kinderen;

‘Het goede oude Sinterklaasfeest is ook dit jaar door vele kinderen in Nijmegen gevierd. (…) Welk een vreugde, dat de oude heilige den weg naar Nijmegen zelfs nu wist te vinden. Overal werd hij begroet met enthousiasme, overal werd hij toegezongen en nergens keerden de kinderen huiswaarts met leege handen. Integendeel, er waren verschillende lekkernijen, zelfs borstplaatjes, groote koeken, fleschjes limonadesiroop enz., terwijl ook hier en daar degelijk ondergoed door Sint en zijn knecht werd uitgereikt. De aanvoer van de geschenken is met volledige medewerking der geallieerde autoriteiten geschied en op menig feest zag men militairen als glunderende toeschouwers bij de pret der kinderen.(…) Ze straalden, de kinderen. Ze vergaten een oogenblik hun kleine -thans wellicht groote- kinderzorgen. En de ouders die hun kroost haalden en weer veilig thuis bezorgden, lachten mee met de verhalen over hoe het wel geweest was. Er was een vreugdestemming in veel gezinnen. Het was toch Sinterklaas….’

Er was een vreugdestemming in veel gezinnen. Het was toch Sinterklaas….

Nederland bewijst het tegendeel aan Canadese militairen die twijfelen aan het bestaan van Sinterklaas. Hier zitten Sergeant Ralph Fonberg en Sergeant Wilf Hamelin, terwijl ze Sinterklaas vertellen wat ze wensen voor Kerst op 25 december. De sergeanten beleefden net zoveel plezier met Sinterklaas als de Nederlandse kinderen. Een van de sergeanten merkte op: “Het organiseren van dit feest voor de kinderen bracht ons meer vreugde dan het houden van een groot feest voor onszelf.” © Library and Archives Canada

Het hoogtepunt van deze bijzondere Sinterklaasvieringen kwam in november 1945, toen Nederland geheel was bevrijd. De landelijke intocht van Sinterklaas in Amsterdam werd groots gevierd, met zestien Canadese Pieten die in Jeeps door de stad reden. Duizenden kinderen zongen vol vreugde terwijl Sinterklaas zich een weg baande door de hoofdstad. Het feest was compleet met extra snoepbonnen voor de kinderen, een welkome traktatie na jaren van schaarste. Deze bijzondere verhalen uit de geschiedenis illustreren hoe het Sinterklaasfeest, ondanks de oorlogsomstandigheden, een lichtpunt van hoop en vreugde was voor de Nederlandse bevolking.

Canadese Pieten in Amsterdam, november 1945 © Nationaal Archief – Koos Raucamp

Het Sinterklaasfeest in het Canadese oorlogsjournaal van december 1944.